به هر حال نمازجماعت از مهم‌ترين مستحبات و از بزرگ‌ترين شعائر اسلامي است و دست‌كم با ۲ نفر (يك امام و يك مأموم) منعقد مي‌شود. حضور در نماز جماعت هم آثار فردي و هم آثار اجتماعي بسياري دارد كه در روايات اسلامي مورد تأكيد قرار گرفته است. در حديث معروفي از پيامبراكرم(ص) نقل شده كه فرموده‌اند: «خداوند متعال وعده داده است كه اگر عدد حاضران در نماز جماعت بيش از ۱۰نفر باشد، اگر تمام درياها مركب و درخت‌ها قلم و جن و انس و ملائكه نويسنده شوند، نتوانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند». اما برپايي همين نماز جماعت هم آداب و قوانيني دارد كه اگر رعايت نشود، موجب باطل شدن اين فريضه فرد خواهد شد. در اين مطلب كه به كمك يك كارشناس مذهبي تهيه شده است، تلاش شده كه مهم‌ترين و پركاربردترين احكام نماز جماعت بيان شود. شما براي دانستن جزئيات بيشتر احكام نماز جماعت بايد به رساله توضيح‌المسائل مرجع تقليد خود مراجعه كنيد.
- شرايط مكاني نمازگزار و امام جماعت
ايستادن در صفوف نماز جماعت و موقعيت مكاني نمازگزار و امام‌جماعت، قاعده و قانوني دارد كه در ۴ بند خلاصه مي‌شود. اين قواعد عبارتند از:
نبودن حائل - در نماز جماعت بايد بين ماموم و امام پرده و مانند آنكه پشت آن ديده نمي‌شود فاصله نباشد. همچنين است بين نمازگزار و ماموم ديگري كه به واسطه او به امام متصل شده است ولي اگر امام، مرد و ماموم زن باشد چنانچه بين آن زن و امام يا بين آن زن و ماموم ديگري كه مرد است و زن به واسطه او به امام متصل شده است پرده و مانند آن باشد، اشكال ندارد.
بلندتر نبودن جاي ايستادن امام از مأموم - جاي ايستادن امام بايد از جاي ماموم بلندتر نباشد ولي اگر مكان امام مقدار كمي بلندتر باشد اشكال ندارد.
نبودن فاصله ميان امام و مأموم - اگر بين جاي سجده ماموم و جاي ايستادن امام به قدر ۲ قدم فاصله باشد اشكال ندارد و نيز اگر بين نمازگزار به واسطه مامومي كه جلوي او ايستاده و به وسيله او به امام متصل است به همين مقدار فاصله باشد نمازش اشكال ندارد. احتياط مستحب آن است كه جاي سجده ماموم با جاي كسي كه جلوي او ايستاده هيچ فاصله نداشته باشد.
جلوتر نايستادن مأموم از امام - ماموم نبايد جلوتر از امام بايستد و اگر مساوي او هم بايستد، اشكال دارد و به احتياط واجب بايد كمي عقب‌تر از امام بايستد.
نكته ۱:اگر يكي از صف‌هاي نماز جماعت به‌طور كامل از افرادي تشكيل شده باشد كه نمازشان شكسته است و نماز همه افراد صف بعدي تمام باشد، با سلام نماز صف جلو، رابطه صف بعدي از جماعت قطع مي‌شود ولي ادامه نماز آنان به‌صورت فرادا صحيح است. البته اگر افراد صف جلو بعد از خواندن دو ركعت نماز فوراً براي خواندن دو ركعت بعدي اقتدا كنند، مانعي براي ادامه جماعت نخواهد بود.
نكته 2:زنان اگر پشت سر مردان ولو بدون فاصله بايستند احتياجي به حايل و پرده نيست ولي اگر در كنار مردان بايستند سزاوار است كه حايلي بين آنها باشد تا كراهت كنار هم ايستادن مردان و زنان در نماز برطرف شود.
- نيت نماز جماعت براي امام و مأموم
اگر امام جماعت بدون قصد امامت، مشغول نماز شود، نماز وي و اقتداي ديگران به او اشكال ندارد و به‌عبارت ديگر در تحقق جماعت، فقط كافي است كه ماموم نيت اقتدا داشته باشد.
نكته ۱: موقعي كه ماموم نيت مي‌كند بايد امام را معين كند ولي دانستن اسم او لازم نيست مثلا اگر نيت كند اقتدا مي‌كنم به امام حاضر نمازش صحيح است.
نكته ۲: درك فضيلت نماز جماعت براي امام درصورتي است كه قصد امامت و جماعت كند.
نكته ۳: رضايت امام جماعت شرط صحت اقتداي نماز جماعت نيست بنابراين اقتدا كردن به كسي كه راضي به اين كار نيست اشكال ندارد.
نكته 4: اگر انسان نداند نمازي را كه امام مي‌خواند نماز واجب يوميه است يا نماز مستحب نمي‌تواند به او اقتدا كند.
- شرايط قرائت در نماز جماعت
ماموم بايد غيراز حمد و سوره همه‌‌چيز نماز را خودش بخواند، ولي اگر ركعت اول يا دوم او، ركعت سوم يا چهارم امام باشد بايد حمد و سوره را بخواند.
نكته 1: اگر ماموم در ركعت اول و دوم نماز صبح، مغرب و عشا صداي حمد و سوره امام را بشنود اگر چه كلمات را تشخيص ندهد، بايد حمد و سوره را نخواند. اما اگر صداي امام را نشنود، مستحب است بخواند ولي بايد آهسته بخواند و چنانچه سهوا بلند بخواند اشكال ندارد.
نكته 2: اگر ماموم بعضي از كلمات حمد و سوره امام را بشنود، احتياط واجب آن است كه حمد و سوره را نخواند.
نكته 3: قرائت حمد و سوره براي مأموم در نمازهاي ظهر و عصر جايز نيست، حتي اگر براي تمركز ذهن باشد.
- شرايط امام جماعت چيست؟
۷ شرط براي امام جماعت لازم است تا نمازگزاران بتوانند به او اقتدا كنند. اين شرايط عبارتند از:
۱- بالغ بودن
۲- عاقل بودن
۳- عادل بودن
۴- حلال‌زاده بودن
۵- شيعه دوازده امامي بودن
۶- نماز را صحيح خواندن
۷- مرد بودن (البته درصورتي كه مأموم مرد باشد)
نكته ۱: در اقتدا به امام جماعت، شناخت واقعي او شرط نيست بلكه همين كه عدالت امام نزد مأموم به هر طريقي ثابت باشد، اقتدا به او جايز و نماز جماعت صحيح است.
نكته ۲: امامت زن در نماز جماعت فقط براي زنان جايز است.
نكته ۳: در مورد معناي «عدالت» و «عادل» به رساله مرجع تقليد خود رجوع كنيد.
نكته ۴: اقتدا به اهل‌سنت براي رعايت وحدت اسلامي جايز است و اگر حفظ وحدت، مقتضي انجام كارهايي باشد كه آنها انجام مي‌دهند نماز صحيح و مجزي است، حتي اگر سجده بر فرش و مانند آن باشد. ولي تكتف (دست بسته نماز خواندن) در نماز جايز نيست، مگر اينكه ضرورت آن را اقتضا كند.
نكته ۵: اگر قرائت مكلف صحيح نباشد و قدرت بر يادگيري هم نداشته باشد، نماز او صحيح است ولي ديگران نمي‌توانند به وي اقتدا كنند.
نكته ۶: اگر قرائت امام جماعت از نظر مأموم، صحيح نباشد و در نتيجه نماز او را صحيح نداند، نمي‌تواند به او اقتدا كند و درصورت اقتدا، نماز او صحيح نيست و اعاده آن واجب است.
نكته ۷:تكرار نماز جماعت براي يك‌بار به‌خاطر مأمومين ديگر در نمازهاي يوميه جايز و بلكه مستحب است اما بيش از يك‌بار جايز نيست، بنابراين يك امام جماعت مي‌تواند در ۲ مسجد اقامه جماعت كرده و نماز را دوباره بخواند.
- وقتي دير به نماز جماعت مي‌رسيم
حتي اگر امام جماعت مشغول خواندن تشهد آخر نماز هم باشد مي‌توان به نماز جماعت پيوست، به شرط آنكه نمازگزار شرايط مربوط به آن را براساس احكام شرعي رعايت كند. در اين جدول به‌طور خلاصه بيان شده كه بايد در چنين زماني چه كرد.
نكته ۱: اگر شخصي در ركعت دوم نماز جماعت برسد و بر اثر جهل به مسئله، تشهد و قنوت را در ركعت بعد به‌جا نياورد نمازش صحيح است ولي بنابر احتياط، قضاي تشهد بر او واجب است و نيز بر او واجب است ۲سجده سهو به جا آورد.
نكته ۲: كسي كه به ركعت سوم نماز جماعت برسد و به خيال اينكه امام در ركعت اول است چيزي نخواند، اگر قبل از ركوع متوجه شود واجب است حمد و سوره را قرائت كند، ولي اگر بعد از اينكه داخل ركوع شد متوجه شود نماز او صحيح است و چيزي بر او واجب نيست، هر چند احتياط مستحب اين است كه ۲ سجده سهو براي ترك سهوي قرائت به جا آورد.
نكته ۳: اگر امام ايستاده باشد و ماموم نداند كه در كدام ركعت است مي‌تواند اقتدا كند ولي بايد حمد و سوره را به قصد قربت بخواند و اگر‌چه بعد بفهمد كه امام در ركعت اول يا دوم بوده نمازش صحيح است.
- نمازگزار چه موقع به جماعت مي‌رسد و نمازگزار چگونه بايد به جماعت بپوندد
امام مشغول خواندن ركعت دوم است - در ركعت دوم اقتدا كند. قنوت و تشهد را با امام مي‌خواند و احتياط آن است كه موقع خواندن تشهد انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند كند. بايد بعد از تشهد با امام برخيزد و حمد و سوره را بخواند و اگر براي سوره وقت ندارد، حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند، يا نيت فرادي كند و نمازش صحيح است. ولي اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطا نماز را دوباره بخواند. همچنين بايد در ركعت دوم نمازش كه ركعت سوم امام است، بعد از ۲ سجده بنشيند و تشهد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد و چنانچه براي گفتن ۳ مرتبه تسبيحات وقت ندارد، يك مرتبه بگويد و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند.
امام مشغول خواندن ركعت سوم يا چهارم است - اگر در ركعت سوم يا چهارم امام اقتدا كند، بايد حمد و سوره را بخواند اما اگر امام در ركعت سوم يا چهارم باشد و ماموم بداند كه اگر اقتدا كند و حمد را بخواند به ركوع امام نمي‌رسد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع رود، بعد اقتدا كند. همچنين اگر براي سوره وقت ندارد بايد حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند ولي اگر در سجده به امام برسد بهتر است كه احتياطا نماز را دوباره بخواند.
نمازگزار يك ركعت از امام عقب مانده است - وقتي امام تشهد ركعت آخر را مي‌خواند مي‌تواند برخيزد و نماز را تمام كند يا انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند نگه دارد (نيم خيز) و صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد.
- زنان و حضور در نماز جماعت
گزيده‌اي از استفتائات مقام معظم رهبري
- اينكه مي‌گويند زن در نماز مي‌تواند به شوهرش اقتدا كند، آيا به اين معني است كه لازم نيست شوهر تمام شروط امام جماعت را داشته باشد؟
در اقتداي زن به شوهر مثل ساير نمازهاي جماعت، تمام شرايط معتبر است.
- بانوان در بالكن مسجدي كه به وسيله ديواري آجري كه تا سقف ادامه يافته و تنها ۳ باب پنجره يك متر در يك متر آن را از شبستان عمومي جدا مي‌كند، نماز جماعت را به جا مي‌آورند، اين در حالي است كه امام جماعت و نمازگزاران مرد، قابل رؤيت نيستند. آيا نمازشان صحيح است؟
درصورتي كه شبستان و بالكن مذكور عرفاً يك محل حساب شوند، نماز صحيح است.
- نظر جنابعالي درباره انجام كارهاي مستحبي مثل نماز مستحب يا دعاي توسل يا ساير دعاهاي طولاني كه قبل يا بعد از نماز جماعت و يا در اثناي آن در نمازخانه اداره‌هاي دولتي برگزار مي‌شود و بيشتر از نماز جماعت طول مي‌كشد، چيست؟
دعاها و اعمال مستحبي زائد بر فريضه الهي نماز جماعت كه از شعائر اسلامي است، اگر منجر به تضييع وقت اداري و تأخير در انجام كارهاي واجب شود، اشكال دارد.
- آيا اقامه نماز جماعت دوم در نزديكي مكاني كه نماز جماعت در آنجا با حضور تعداد زيادي از نمازگزاران اقامه مي‌شود و صداي اذان و اقامه آن شنيده مي‌شود، صحيح است؟
اقامه نماز جماعت دوم اشكال ندارد ولي مناسب است كه مؤمنين در يك مكان اجتماع كرده و همگي در يك نماز جماعت شركت كنند تا بر عظمت مراسم ديني نماز جماعت افزوده شود.
- بعضي از اشخاص هنگام برپايي نماز جماعت، اقدام به خواندن نماز فرادا مي‌كنند، اين كار چه حكمي دارد؟
اين عمل اگر تضعيف نماز جماعت و اهانت و بي‌احترامي به امام جماعتي كه مردم اعتماد به عدالت او دارند، محسوب شود جايز نيست.
- آيا اقتدا به امام جماعت بدون شناخت واقعي او جايز است؟
اگر عدالت او نزد مأموم به هر طريقي ثابت باشد، اقتدا به او جايز و نماز جماعت صحيح است.
- به‌نظر شما معناي عدالت چيست؟
عدالت عبارت از حالت نفساني است كه باعث مي‌شود انسان هميشه تقوايي داشته باشد كه مانع از ترك واجبات يا انجام محرمات شرعي است و براي احراز آن، حسن ظاهر، كافي است.
- ما تعدادي جوان هستيم كه در تكيه‌ها و حسينيه‌ها دور هم جمع مي‌شويم و هنگام رسيدن وقت نماز، فرد عادلي را مقدم كرده و براي نماز به او اقتدا مي‌كنيم. ولي بعضي از برادران به اين كار اشكال كرده و مي‌گويند امام راحل خواندن نماز پشت سر غيرعالم ديني را حرام مي‌داند، وظيفه ما چيست؟
با دسترسي به روحاني، به غيرروحاني اقتدا نكنند.