حدود یک دهه پیش، وقتی بحث لایه ازن و سوراخ‌های آن موضوع روز بود، CFC به‌عنوان یکی از دشمنان اصلی این لایه معرفی می‌شد. تا آن زمان از این گاز به عنوان خنک‌کننده در بیشتر سیستم‌های سرمایشی مثل یخچال‌ها و انواع کولرهای گازی استفاده می‌کردند.
تلاش دوستداران محیط‌زیست باعث شد تا در عرض چند سال، این گاز از چرخه صنعت حذف شود. اما بدن انسان و بعضی جانداران دیگر، از مایع خنک‌کننده‌ای استفاده می‌کند که به‌‌رغم بوی گاه نامطلوب‌اش، هیچ آسیبی به طبیعت وارد نمی‌کند.
خودتان را گرمایی می‌دانید یا سرمایی؟ جوابتان هرچه باشد، فرق چندانی نمی‌کند چون از لحاظ علمی، بدن انسان اصولا گرمایی است. دمای بدن انسان حتی اگر به بیش از 10درجه سانتی‌گراد پایین‌تر از دمای معمول آن ( 37درجه برسد)، باز هم امکان جان سالم به‌در بردن وجود دارد اما بیشتر از 3درجه تب، فعالیت‌های مغز را دچار مشکل می‌کند.
پزشکان 43درجه سانتی‌گراد را حد بالای دمای قابل تحمل برای اعضای داخلی بدن می‌دانند. این حساسیت به گرما، اهمیت زیاد و حیاتی یک سیستم خنک‌کننده داخلی را برای بدن انسان نشان می‌دهد؛ سیستمی که هم گرمای ناشی از سوخت و ساز داخلی و هم گرمای جذب‌شده از محیط را دفع کند.
در بسیاری از حیوانات، وظیفه تهویه و خنک کردن بدن، بیشتر بر عهده موها و پرهای سطح بدن آنهاست اما برای انسانی که دیگر در مقایسه با سایر پستانداران موی چندانی برایش باقی نمانده، خالق طبیعت، سیستم هوشمندانه‌ای را تعبیه کرده است؛ تعریق.
شاید اغراق به نظر برسد اما در کنار موارد مثبتی مانند خون، عرق - این مایع نه‌چندان دوست‌داشتنی که همه به دنبال خلاص‌شدن از دست آن هستند - را می‌شود جزء مایعات حیاتی بدن انسان بدانیم.
چرا عرق می‌کنیم؟
در دمای متعادل و بدون فعالیت بدنی خاص، ما عرق نمی‌کنیم چراکه گرمای اضافی ناشی از سوخت‌وساز مواد غذایی در بدن، از طریق مویرگ‌های سطحی پوست دفع می‌شود. تبخیر آب از سلول‌های پوست هم کمی به خنک شدن بدن کمک می‌کند.
اما وقتی بدن از وضعیت آرام خارج می‌شود و شروع به فعالیت می‌کنیم، گرمای تولیدشده در عضلات، بیشتر از آن است که از طریق هوا جذب شود. مشابه این وضعیت، وقتی است که دمای هوا از حدود 32درجه سانتی‌گراد بالاتر برود؛ در این حالت پوست به‌جای دفع گرما، شروع به جذب گرما می‌کند.
در این مواقع آژیر خطر در مغز به صدا درمی‌آید. به فرمان مغز، شیر غدد عرق‌ساز باز شده و جریان عرق به نجات ما می‌آید (شکل بالا را ببینید). تبخیر عرق، گرمای پوست را می‌گیرد و باعث خنک‌شدن بدن می‌شود.
عوامل مؤثر
میزان تعریق آدم‌های مختلف می‌تواند بسیار متفاوت باشد. عواملی مانند سن، نژاد، جنسیت، وزن و شکل بدن در الگوی عرق‌کردن مؤثر هستند. به‌طور معمول یک انسان بیش از 2میلیون غده عرق‌ساز دارد اما در بعضی افراد، این عدد به 4برابر هم می‌رسد. همچنین احساسات و حالات رفتاری(مانند خجالت، عصبانیت، ترس و...) هم به‌شدت در مقدار عرق کردن یک فرد تاثیر دارند.
مردها معمولا بیشتر از زن‌ها در مقابل تغییرات دمایی مقاوم هستند اما نه برای همیشه. از 60سالگی به بعد، در هر دو جنس مقدار تعریق کم می‌شود. برای همین است که در مواقع گرم سال، افراد مسن در معرض خطر بیشتری قرار می‌گیرند.
گرم شدن زمین
بالا گرفتن بحث‌های مربوط به گرم شدن زمین، این سؤال را برای بعضی‌ها به‌وجود آورد که در صورت بالا رفتن دائمی دمای محیط زندگی، آیا سیستم خنک‌کننده بدن انسان باز هم می‌تواند به‌خوبی کار کند؟ تحقیقات نشان می‌دهد که در چنین شرایطی هم سیستم تعریق به‌نوعی خود را با اوضاع سازگار می‌کند.
این امر در ورزشکارانی که در هوای گرم تمرین می‌کنند، دیده شده است. در این افراد، بعد از چند روز، بدن با تنظیم مقدار نمک دفع‌شده با عرق، دوباره دمای مناسب را برای خودش به‌وجود می‌آورد.
زیر پوست سرد
خوب تیتر زدن اصولا کار سختی است اما وقتی قرار است درباره موضوع ناخوشایندی مثل عرق تیتر بزنی، قضیه تبدیل می‌شود به چیزی شبیه قند مکرر. کلمه «عرق» با توجه به معانی و کاربردهای مختلف آن، عمدتا در زبان ما بار معنایی مثبتی ندارد. اگر در ادبیات فارسی هم بگردیم، شاید تنها نوع قابل قبول عرق (به معنی ترشح بدن)، عرق جبینی باشد که با کدیمین همراه شده باشد.
یکی از انواع مذموم عرق در فرهنگ ایرانی، عرق سرد است. این عرق معمولا نشانه شرمساری و خجالت به‌حساب می‌آید. این عقیده چندان بیراه نیست اما بیایید کمی علمی‌تر به ماجرا نگاه کنیم.
ترکیب وصفی «عرق سرد» دچار نوعی تناقض است. به‌طور معمول، گرما عامل اصلی تعریق است اما عرق سرد - که بیشتر در شب‌ها ترشح می‌شود و ما هنگام بیدار شدن متوجه آن می‌شویم - نشانه مسائل دیگری به جز گرماست.
در منابع پزشکی، تا 54علت برای عرق سرد آورده‌اند. اما شاید رایج‌ترین دلیل این حالت، استرس و نگرانی است. ربط دادن عرق سرد به ندامت و سرافکندگی هم به همین جا برمی‌گردد.
بعضی وقت‌ها، حتی درگیری‌های ذهنی و مشکلات روزمره هم می‌توانند زمینه‌ای برای بروز عرق سرد باشند. پس اگر شب‌ها خیس و لرزان از خواب بلند می‌شوید، بررسی کنید که چقدر درگیر فشارهای روانی و مسائل اضطراب‌زا هستید.
به‌جز دلایل روانی، بیماری‌ها و مشکلات جسمی زیادی هم وجود دارند که عرق سرد از نشانه‌های آنهاست. بیماری‌های عفونی مانند آنفلوآنزا از این جمله هستند. در این مواقع ، عرق سرد با تب‌ولرز همراه می‌شود. این حالت را بیشتر ما هنگام گلودردهای چرکی تجربه کرده‌ایم. دردهای شدید، به خصوص حملات میگرنی هم می‌توانند باعث عرق سرد شوند.
شوک دریازدگی، اختلالات هورمونی، یائسگی و اختلالات سیستم ایمنی از دیگر عوامل ایجاد عرق سرد هستند. در موارد نادر، عرق سرد ممکن است نشانه مالاریا یا هوچکین (نوعی سرطان غدد لنفاوی) باشد.
اما علاوه بر آنچه گفته شد، گاهی عرق سرد علامت یک فوریت پزشکی است و ممکن است نشانه گرفتگی شدید قلب یا عروق یا همان سکته خودمان باشد. پس اگر سابقه درد سینه داشته‌اید، به همراه ترشح عرق سرد به پزشک مراجعه کنید. بعضی دیگر از مشکلات عروقی مانند فشار خون پایین یا خونریزی داخلی هم گاه با عرق سرد خودشان را نشان می‌دهند.
به طور کلی عرق سرد نشانة چیزهای خوبی نیست. به همین دلیل پزشکان می‌گویند در صورت بروز این حالت و تداوم آن، انجام معاینات دقیق لازم است.
کمتر، بهتر نیست
در هوای گرم و زیر آفتاب سوزان، کمتر پوشیدن الزاما به خنک شدن بیشتر منجر نمی‌شود. در یک تحقیق نظامی، گروهی از داوطلبان روی جعبه‌های چوبی در صحرای کالیفرنیا نشانده شدند، در حالی که بعضی لباس معمولی خاکی‌رنگ نظامی پوشیده بودند، بعضی پیراهن آستین کوتاه و شلوار کوتاه و بعضی تقریبا برهنه بودند.
سربازان لخت 30درصد بیشتر از بقیه عرق می‌کردند. با توجه به سکون و عدم فعالیت افراد، این نتیجه نشان می‌دهد پوست برهنه ممکن است بیشتر از دفع گرما، گرما جذب کند.