به هر حال حتي پس از يك عمر طولاني بايد غزل خداحافظي را خواند و به ديدار حق شتافت. كارهايي كه واجب است و بايد براي درگذشتگان انجام دهيد در شرع اسلام داراي مراحلي است. اين كارها براي همه مسلمانان واجب كفايي به‌حساب مي‌آيد يعني اگر يك نفر آن را انجام داد بقيه از انجامش معاف هستند. هر يك از اين مراحل بايد در جاي خود و البته با شرايط خاصي صورت بگيرد. آرزوي ما صحت و سلامت شما و اطرافيانتان است، اما حتما دانستن احكام مربوط به درگذشتگان به كارتان مي‌آيد. در اين صفحه اين احكام در يك دسته‌بندي جمع‌وجور به كمك يك كارشناس مذهبي بيان شده است. فقط براي دانستن جزئيات بيشتر كه اتفاقا در اين خصوص كم هم نيست، بايد به رساله توضيح‌المسائل مرجع‌تقليد خود مراجعه كنيد.
- احكام قبل از مرگ و بعد از آن
انجام اعمالي براي درگذشتگان در شرع اسلام واجب شده كه جزو واجبات كفايي به‌حساب مي‌آيد. واجب كفايي يعني بر هر مكلفي كه مطلع شود واجب است ولي اگر بعضي آن را انجام دادند از ديگران ساقط مي‌شود و اگر هيچ‌كس به اين وظيفه عمل نكند همه افراد مطلع، معصيت كرده‌اند.
قبل از مرگ و در حالت احتضار (جان دادن) -- شايسته است كه شخص مسلمان را در حال احتضار به پشت و به سمت قبله بخوابانند، به‌طوري كه كف پاي او به جانب قبله باشد. بسياري از فقها اين عمل را بر خود محتضر درصورتي كه قادر باشد و بر ديگران واجب دانسته‌اند و احتياط اين است كه انجام آن ترك نشود.
بعد از مرگ -- 5 واجب پس از مرگ براي فرد ميت عبارتند از: 1- غسل. 2- حنوط. 3-كفن. 4- نماز. 5- دفن.
نكته 1: اگر كسي بداند كه غسل يا كفن يا نماز يا دفن ميت را باطل انجام داده‌اند بايد دوباره آن را به جا آورد ولي اگر گمان دارد كه باطل بوده يا شك دارد كه درست بوده يا باطل، لازم نيست اقدام كند.
نكته 2: براي غسل و كفن و نماز و دفن ميت، بايد از ولّي او اجازه بگيرند. ولّي ميت عبارت است از؛ پدر و مادر و فرزندان و به همين ترتيب، بقيه طبقه‌هاي وارثان. در ميت زن، شوهر او از ديگران مقدم است.
- غسل ميت چطور انجام مي‌شود؟
اولين واجبي كه پس از فوت يك نفر بر مسلمانان واجب مي‌شود غسل ميت است. اين غسل شرايط و مراحلي دارد كه در زير آمده:
3غسل واجبي كه بايد ميت را بدهند -- 1- با آبي كه قدري سدر در آن ريخته و مخلوط شده است (آب سدر).2- با آبي كه قدري كافور در آن ريخته و مخلوط شده است (آب كافور).3- با آب خالص.
ميتي كه واجب است غسل داد -- 1- زن يا مرد مسلمان.2- بچه مسلمان.3- كودك سقط شده مسلمان، اگر 4ماه تمام داشته باشد. در كمتر از آن واجب نيست.
شرايط كسي كه ميت را غسل مي‌دهد -- 1- مسلمان دوازده امامي باشد.2- بالغ باشد.3- عاقل باشد. 4- مسائل غسل را بداند.5- اگر ميت مرد است، مرد او را غسل‌دهد. اگر زن است، زن او را غسل دهد.
نكته 1: غسل ميت زن به وسيله شوهرش و غسل ميت مرد به وسيله زنش جايز است.
نكته 2: در غسل ميت هم مانند ديگر عبادات، نيت لازم است؛ يعني غسل‌دهنده بايد غسل را به قصد انجام دستور خداوند به جا آورد.
نكته 3: اگر جايي از بدن ميت به نجاست آلوده شود، بايد پيش از آنكه آنجا را غسل بدهند آب بكشند، بنابراين بدن ميتي كه خونريزي دارد بايد قبل از غسل درصورت امكان تطهير شود و اگر انتظار براي توقف خونريزي (به‌خودي خود) يا منع آن (با وسايل پزشكي) ممكن باشد واجب است.
نكته 4: نگاه كردن به عورت ميت، حرام است و كسي كه او را غسل مي‌دهد اگر نگاه كند معصيت كرده است ولي غسل باطل نمي‌شود.
نكته 5: اگر آب پيدا نشود يا استعمال آن مانع داشته باشد بايد ميت را در عوض هر غسل، يك تيمم بدهند.
نكته 6: همجنس بودن با ميت فقط در غسل دادن او شرط است. درصورتي كه غسل دادن ميت به وسيله همجنس او امكان دارد، غسل دادن به وسيله غيرهمجنس صحيح نيست و غسل ميت باطل است ولي در كفن و دفن كردن، همجنس بودن شرط نيست.
نكته 7: غسل ميت همانند ديگر غسل‌هاست كه بايد تمام بدن در 3قسمت شسته شود: 1- سر و گردن 2- سمت راست بدن 3- سمت چپ بدن.
- حنوط چيست و چگونه انجام مي‌شود؟
دومين واجب پس از غسل ميت، حنوط است. حنوط يعني به پيشاني و كف دست‌ها و سر زانو‌ها و سر 2انگشت بزرگ پاهاي او(مواضع سجده) كافور بمالند به‌طوري كه مقداري كافور بر اثر آن در اين محل‌ها بماند.
نكته 1:كافور بايد ساييده و تازه باشد به‌طوري كه ميت را معطر كند و اگر به واسطه كهنه بودن، عطر آن رفته باشد كافي نيست.
نكته 2:شخص محرم(كسي كه در حج است) از اين حكم مستثني است؛ يعني اگر بميرد حنوط كردن او جايز نيست.
- درگذشته مسلمان را چطور كفن مي‌كنند؟
ميت مسلمان را بايد با 3قطعه پارچه كفن كنند:
1- لنگ كه به كمر و پاي او پيچيده مي‌شود.
2- پيراهن كه از سر شانه تا ساق پا را از جلو و پشت مي‌پوشاند.
3- پوشش سرتاسري كه بايد از بالاي سر تا پايين پا را بپوشاند به‌طوري كه بستن دوسر آن ميسر باشد و پهناي آن به قدري باشد كه دوطرف آن روي هم گذاشته شود.
نكته 1:هرگاه كفن ميت با نجاستي كه از بدن او خارج شده يا با نجاستي ديگر، نجس شود بايد آن را تطهير كنند يا اگر كفن ضايع نمي‌شود قسمتي را كه نجس شده است ببُرند، بنابراين اگر كفن ميت پس از غسل به خوني كه از او جريان دارد آغشته شود چنانچه شستن آن قسمت از كفن كه به خون آغشته شده است يا بريدن و يا عوض كردن آن امكان داشته باشد واجب است و چنانچه امكان ندارد، دفن ميت به همان صورت جايز است.
نكته 2:هرگاه انسان، پدر يا مادر و يا يكي از بستگان خود را در كفني كه براي خودش خريده است كفن كند اشكال ندارد.
نكته 3:در كفن حق‌الله و حق‌الناس نبايد باشد.
- نماز ميت چطور خوانده مي‌شود؟
پس از غسل و حنوط و كفن كردن درگذشتگان، واجب است بر ميت مسلمان نماز بخوانند. كيفيت خواندن اين نماز مفصل است و بايد به رساله مرجع تقليد خود مراجعه كنيد. اينجا مي‌توانيد كليات مربوط به اين نماز را بخوانيد.
براي چه ميتي نماز بخوانيم؟ -- بچه‌اي كه 6 سال تمام داشته باشد و حداقل يكي از والدينش مسلمان باشند، در حكم شخص بالغ است و بر او بايد نماز خوانده شود.
چطور نماز ميت بخوانيم؟ -- نماز ميت عبارت است از نيت و 5 تكبير كه در ميان آنها دعا و صلوات وارد شده است، و اگر به اين ترتيب به صورت مختصر بگويد كافي است:
1- بعد از تكبير اول بگويد: «اَشْهَدُ اَنْ لاَ اِلهَ اِلاَّ‌الله وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ‌الله».
2- بعد از تكبير دوم بگويد: «اَللّهُمَّ صَلِّ عَلي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».
3- بعد از تكبير سوم بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ».
4- بعد از تكبير چهارم بگويد: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَيتِ» (براي مرد) يا «لِهذِهِ الْمَيتِِ» (براي ميت زن).
5- بعد تكبير پنجم را بگويد كه پايان نماز است.
چه مواردي را بايد رعايت كنيم؟ -- 1-كسي كه نماز ميت مي‌خواند بايد ايستاده و رو به قبله باشد و واجب است ميت را در برابر او به پشت بخوابانند به‌طوري كه سر او به طرف راست نمازگزار و پاي او به طرف چپ نمازگزار باشد.
2- ميان ميت و نمازگزار بايد حائلي، مانند ديوار و پرده نباشد ولي اگر ميت در تابوت و مانند آن باشد اشكال ندارد.
3- براي نماز ميت، وضو و پاك بودن بدن و لباس و غصبي نبودن لباس، لازم نيست.
4- شرايطي كه در جماعت و امامت جماعت در ساير نمازها معتبر است در نماز ميت شرط نيست، هر چند احوط (استحبابي) اين است كه آن شرايط در نماز ميت هم رعايت شود.
- درگذشتگان را چطور دفن كنيم؟
آخرين واجب كفايي كه بر مسلمانان نسبت به درگذشتگانشان واجب است دفن ميت است. بايد ميت را در زمين دفن كنند و بايد قبر او به قدري باشد كه بوي او بيرون نيايد و درندگان هم نتوانند بدن او را خارج سازند.
نكته 1: ميت را بايد در قبر به پهلوي راست و طوري بخوابانند كه صورت و سينه و شكم او رو به قبله قرار گيرد.
نكته 2: قبور مسلمانان را جايز است در چندين طبقه ساخت به شرطي كه اين كار سبب نبش قبر و هتك حرمت مسلمان نشود.
نكته 3: پاشيدن آب بر قبر در روز دفن مستحب است و بعد از آن نيز به قصد رجا اشكال ندارد.
نكته 4: محل دفن ميت و همچنين كفن او نبايد غصبي باشد. در صورت غصبي‌بودن، اگر صاحب زمين يا صاحب كفن اعلام رضايت نكند، نبش قبر واجب است. بايد قبر او را عوض كنند و كفن را به صاحب كفن برگردانند.
- چه زماني غسل مس ميت واجب است؟
غسل مس ميت، يكي از غسل‌هاي واجب براي مسلمانان به‌حساب مي‌آيد. آن هم‌زماني واجب مي‌شود كه كسي بدن انسان مردهاي را كه سرد شده، ولي هنوز غسل داده نشده است، لمس كند يا جايي از دست و پا و صورت و ساير بدن خود را به هر جاي بدن او برساند. اين فرد بايد براي نماز و امثال آن غسل كند.
نكته 1: دست زدن به عضوي كه از بدن مرده جدا شده، پس از سردشدن و پيش از غسل دادن، در حكم دست زدن به بدن مرده است.
نكته 2: دست زدن به عضوي كه از بدن شخص زنده جدا شده است، غسل ندارد.
نكته 3: مواردي هم وجود دارد كه مس بدن انسان مرده سبب واجب‌شدن غسل نمي‌شود. اين موارد عبارتند از: 1-كسي كه در ميدان جنگ به شهادت رسيده است.2-مردهاي كه بدنش هنوز سرد نشده است.3-مردهاي كه 3 غسلش را داده‌اند.
نكته 4: هرگاه شك كنيم ميتي را غسل داده‌اند يا نه، با مس جسد يا اجزاي آن (البته پس از سرد شدن) واجب است غسل مس ميت كرد و نماز بدون غسل مس ميت صحيح نيست، ولي اگر اصل غسل ميت احراز شود، با مس جسد يا بعضي از اجزاي آن، غسل مس ميت واجب نيست، حتي اگر در صحت غسل آن ميت شك داشته باشيم.
نكته 5:كسي كه غسل ميت كرده است، اگر بخواهد نماز بخواند بايد وضو بگيرد و اين غسل برخلاف غسل جنابت، كفايت از وضو نمي‌كند.
- نكته
اگر ميت وصيت نكرده باشد كه هزينه‌هاي كفن، دفن و مجالس ترحيم را از مال خودش مصرف كنند:
بيش از مقدار واجب، بدون اذن ورثه نمي‌توانند هزينه كنند.
با اجازه ورثه، هزينه‌كردن اضافه در حدي كه اسراف نباشد، اشكال ندارد.
اگر بين ورثه صغير وجود دارد(غيرمكلف) از مال صغير نمي‌توانند بردارند.
اگر ميت وصيت نكرده باشد، بدون رضايت ورثه از مال او نمي‌توانند براي برگزاري مجالس ترحيم هزينه كنند.
- دفن ميت در شب
استفتائات مقام معظم رهبري
امروزه در روستا‌ها متعارف است كه اموات را در منزل مسكوني غسل مي‌دهند. گاهي ميت وصي نداشته و چند فرزند صغير دارد. نظر مبارك راجع به اين موارد چيست؟
تصرفات مورد نياز براي تجهيز ميت از قبيل غسل و كفن و دفن، به مقدار متعارف، متوقف بر اذن ولي صغير نيست و اشكال از جهت وجود فرزندان صغير ايجاد نمي‌شود.
شخصي بر اثر تصادف يا سقوط از ارتفاع فوت كرده است و جسد او خونريزي دارد، آيا بايد منتظر ماند تا خون، خودبه‌خود يا با وسايل پزشكي بند بيايد يا اينكه با وجود خونريزي جايز است اقدام به دفن او كنند؟
تطهير بدن ميت قبل از غسل درصورت امكان، واجب است و اگر انتظار براي توقف خونريزي يا منع آن ممكن باشد، واجب است.
استخوان مردهاي كه حدود 40يا 50سال از دفن آن مي‌گذرد و مقبره او از بين رفته و تبديل به ميدان عمومي گرديده است، در اثر كندن نهري در آن ميدان ظاهر شده است. آيا لمس كردن استخوان‌ها براي ديدن آنها اشكال دارد؟ آيا استخوان‌ها نجس هستند؟
استخوان ميت مسلماني كه غسل داده شده است، نجس نيست؛ ولي دفن مجدد آن زير خاك واجب است.
گورستاني در روستايي وجود دارد كه ملك خاص كسي نيست و وقف هم نشده است، آيا جايز است اهالي اين روستا از دفن اموات شهر يا روستاهاي ديگر يا ميتي كه وصيت كرده در آن قبرستان دفن شود، جلوگيري كنند؟
اگر قبرستان عمومي مزبور ملك خاص كسي يا وقف خاص اهالي آن روستا نباشد، نمي‌توانند از دفن اموات ديگران در آن قبرستان جلوگيري كنند و اگر شخصي وصيت كرده است در آن دفن شود، واجب است طبق وصيت عمل شود.
چرا ميت را شب دفن نمي‌كنند؟ آيا دفن ميت در شب حرام است؟
دفن ميت در شب اشكال ندارد.
در منطقه ما مرسوم است كه مراسم سينه‌زني و زنجيرزني به‌صورت سنتي آن فقط در عزاداري ائمه اطهار(ع) و شهدا و بزرگان ديني برگزار مي‌شود. آيا برپايي اين مراسم به‌خاطر درگذشت افرادي از نيروهاي بسيج يا كساني كه به‌نحوي به حكومت اسلامي و اين ملت مسلمان خدمات كرده‌اند، جايز است؟
اين عمل اشكال ندارد.
آيا شركت در تشييع جنازه و حمل آن براي زنان جايز است؟
اشكال ندارد.
آيا كسي كه واجد شرايط امامت در نماز جماعت نيست، جايز است امامت نماز ميت بر جنازه يكي از مؤمنين را عهده‌دار شود؟
بعيد نيست كه شرايط معتبر در جماعت و امامت جماعت در ساير نمازها، در نماز ميت شرط نباشد، هرچند احوط اين است كه آن شرايط در نماز ميت هم رعايت شود.