روزنامه اعتماد نوشت:
توي اين شلوغي عصرگاهي اطراف حرم، پيرمرد، دوربين ديجيتال نيكوني به دور گردن انداخته، با آلبومي به دست ايستاده و در ميان زايراني كه چشم‌شان به گنبد است به دنبال كساني مي‌گردد كه مي‌خواهند نخستين ديدارشان را فوري ثبت كنند.
٢٥ سال است كه شغلش ثبت لحظه‌هاي شوق زايران امام رضاست. هزاران عكس گرفته و از درآمدش راضي است.
تا چند سال پيش كه بازار پر رونق دوربين‌هاي ديجيتال و ورود تلفن‌هاي هوشمند، شيوه سنتي عكاسي زيارتي را به حاشيه نبرده بود، عكاسخانه كوچكي در نزديك حرم داشته است. اما چند سالي است كه دوربين به دست و در اطراف حرم به دنبال مشتري گشتن، برايش درآمد بيشتري دارد.
عكس‌هايي را كه از مشتريان خياباني‌اش مي‌گيرد، براي چاپ فوري به يكي از چندين چاپخانه نزديك به حرم مي‌برد. وجود همين چاپخانه‌ها نشان مي‌دهد آداب عكس گرفتن با گنبد و بارگاه امام رضا(ع) همچنان قسمتي از برنامه‌هاي سفرهاي زيارتي به مشهد است. هزينه عكس‌هاي خياباني براي كساني كه بخواهند با منظره طبيعي گنبد و پشت به رفت‌وآمد گسترده زايران عكس بگيرند ٥٠٠٠ تومان است و آنها كه مي‌خواهند به كمك نرم‌افزار فتوشاپ عكسي تك‌نفره با گنبد و گلدسته و در فاصله نزديك‌تري با امام رضا(ع) داشته باشند، بايد دو برابر اين مبلغ را پرداخت كنند.
عكس گرفتن با بارگاه امام رضا(ع) از سال‌هاي ابتدايي دوران پهلوي و چند سال بعد از ورود دوربين‌هاي پايه‌دار فانوس به مشهد و آغاز فعاليت عكاسان در اين شهر رونق گرفت. عكاسي فرصت خوبي براي زايراني بود كه در آن سال‌ها خود را به دشواري به مشهد مي‌رساندند تا اين سفر خاص خود را ثبت كنند.
دوربين‌هاي پايه‌دار چوبي آن زمان آغاز‌گر سبك و سياقي در عكاسي بود كه امروز به نام عكاسي زيارتي يا عكاسي بارگاهي شناخته مي‌شود. وجود بيش از ٤٠٠ عكاسي و چندين چاپخانه بزرگ در اطراف حرم امام رضا(ع) نشان مي‌دهد ميل به ثبت تصويري اگرچه مجازي، اما نزديك به ضريح، همچنان ميان زايران وجود دارد و عكاسخانه‌هاي كوچك و بزرگ اطراف حرم توانسته‌اند در برابر هجوم موبايل‌ها و تبلت‌ها مقاومت كنند.
- در جست‌وجوي پرده‌هاي ضامن آهو
در آلبوم‌هاي قديمي كساني كه براي زيارت به مشهد رفته‌اند، به احتمال زياد دست كم يك عكس بارگاهي يافت مي‌شود. عكس‌هاي خانوادگي با گنبد يا ضريح امام رضا و پوشش‌هاي خاص ماندگارترين سوغات زايران مشهد بوده است.
عكاسي بارگاهي يا زيارتي كه ابتدا با وجود عكاسان دوره‌گرد در اطراف حرم شكل گرفته بود، كم‌كم با خلاقيت عكاسان و شوق مردم تغيير فرم داد و پايش به عكاسخانه باز شد. در پستوهاي عكاسخانه، عكاسان با كمك نقاشان قهوه‌خانه‌اي پرده‌هايي از گنبد و بارگاه، ضريح و سقاخانه امام و روايت‌هاي «ضامن آهو» و مسموم شدن حضرت را نقاشي و تصوير زايران مشتاق را در كنار اين پرده‌ها ثبت مي‌كردند. پرده‌هايي كه شايد اصول نقاشي حرفه‌اي در آنها رعايت نشده باشد و اندازه‌ها ابعاد ناهماهنگ باشند اما براي زايران امام رضا(ع) دريچه‌اي براي وصل شدن به آرزوي‌شان، يعني مجاورت در كنار امام بود.
حالا دوربين‌هاي قديمي‌اي كه اين عكس‌ها را ثبت مي‌كردند كمياب شده‌اند. در انبوه پر شمار عكاسخانه‌هاي چهارسوي حرم اثري از آن پرده‌هاي قديمي و شيوه سنتي عكاسي زيارتي نيست. صنعت ديجيتال كار عكاسان را راحت كرده و كسب‌وكار عكاسي زيارتي تغيير چهره داده است. معماري خيلي از مغازه‌ها همچنان قديمي مانده اما شيوه كارشان تغيير كرده، پرده‌ها را جمع كرده‌اند و حالا يك كامپيوتر كه مي‌تواند انواع تصاوير را به عكس مشتري‌ها پيوند دهد جاي پرده‌ها را گرفته. براي كساني كه هنوز تمايل به عكس انداختن در كنار پرده‌هاي قديمي ضامن آهو را دارند، جايي وجود ندارد.
بازار داغ عكس و رقابت عكاسان را وادار كرده كه تبليغات خود را گسترده‌تر كنند. در جلوي اغلب مغازه‌ها نوجوانان يا بزرگسالاني ايستاده‌اند كه بهترين عكس‌هاي عكاسخانه خود را كه اغلب عكس كودكان و مردان جوان است بر روي تابلو چسبانده‌اند و زايران را به گرفتن عكس‌هايي باكيفيت بالا و قيمت مناسب تشويق مي‌كنند. بيشتر عكاسان قديمي بازنشسته شده‌اند و عكاسان جوان اطلاعي از آنها ندارند و فقط مي‌دانند اين روزها ديگر كسي پشت پرده‌هاي نقاشي شده نمي‌ايستد و دوربين‌هاي فانوس به پستوي خانه‌ها رفته‌اند.
نامي كه عكاسي زيارتي مشهد با آن گره خورده، سال‌هاست كه حضورش كمرنگ شده است: «عكاسي سياح». به دنبال اين نام بايد خيابان امام رضا را به سمت حرم طي كرد. عكاس جواني در مغازه‌اي زيرزميني در نزديكي مغازه‌اي كه مي‌گويند عكاسي سياح آنجا بوده است، مي‌گويد: «وقتي مرحوم سياح از دنيا رفت فرزندانش همه وسايل مغازه را جمع كردند و در حال حاضر عكاسي تعطيل شده است.»
مي‌گويد: «ديگر نمي‌توانيددر مشهد از آن مدل عكاسي‌ها پيدا كنيد. عكاسان قديمي اكثرا كار نمي‌كنند يا مغازه‌هاي‌شان را واگذار كرده‌اند به جوان‌ترها يا به عكاسي ديجيتال پيوسته‌اند.»
پرده‌اي را نشان مي‌دهد كه ظاهرا خيلي قديمي نيست. اما نقاشي شمايل نوراني امام رضا(ع) را نشان مي‌دهد كه دو آهو در اطرافش پنهان شده‌اند. قرآني در دست امام است و تير و كماني در دست شكارچي كه گويي در حال صحبت با امام است. گنبد و گلدسته‌هاي حرم نيز جايي بسيار دورتر از صحنه ضمانت آهو نقاشي شده است.
عكاس جوان مي‌گويد: «اين روزها كسي ديگر با پرده عكس نمي‌گيرد و ما در فتوشاپ همه تصاوير و همين داستان ضامن آهو را در عكس‌هاي‌شان قرار مي‌دهيم.»
آن دوراني كه ابراهيم ذهبي (سياح) با دوربينش از مردم و زايران رضوي عكس مي‌گرفت، پايه‌هاي عكاسي زيارتي بنا نهاده شد. مردم ذهبي را به خاطر شغلش كه از اين سو و آن سوي شهر عكس مي‌گرفت، سياح ناميدند و نام سياح بعدها وقتي كه در سال ١٣٢٨ در آتليه هم ساكن شد به روي او ماند.
سياح را پدر عكاسي خراسان مي‌دانند و پايه‌گذار عكاسي زيارتي. بسياري از عكاسان زيارتي مشهد شاگردان سياح هستند. تلاش براي پيدا كردن ردپايي از شيوه عكاسي سياح در خيابان‌هاي منتهي به حرم بي‌فايده است.
- جايي كه سلفي‌ها رونق ندارند
چند دختر جوان در شلوغي اطراف ضريح تلاش مي‌كنند سلفي بگيرند. جمعيت آنقدر زياد است كه شايد تنها تكه‌اي از ضريح به سختي در عكس بيفتد و اگر بتوانند در بين فشار جمعيت عكسي مناسب بيندازند. يكي از خادمان چوبدستي پر دارش را به آرامي از پشت به زني مي‌زند كه در حال عكاسي از دخترش در يكي از رواق‌هاي داخل حرم است و يادآوري مي‌كند عكس گرفتن اينجا ممنوع است.
در همهمه اطراف ضريح و با وجود ممنوعيت، عكاسي داخل حرم كار پر زحمتي است و نتيجه‌اش عكس مطلوبي از آب درنمي‌آيد.
با وجود پيشرفت تكنولوژي، زايراني كه مي‌خواهند با ضريح امام هشتم عكس داشته باشند كار دشواري براي نقض قانون حرم يا يافتن گوشه‌اي دنج براي عكاسي در پيش دارند، اينگونه مي‌شود كه عكاسي‌هاي كنار حرم چه براي آنها كه ذوق داشتن عكسي تك‌نفره با ضريح يا گنبد امام را دارند، چه آنها كه به رسم سنت و ثواب عكس داشتن با ضريح اين كار را انجام مي‌دهند بهترين گزينه است.
عكاسخانه كوچكي در نزديكي بخش شيخ طوسي با فرياد مرد جواني، مشتريان را به داخل فرامي‌خواند. در و ديوار يك دست، با قاب‌هاي عكس پوشيده شده است. كودكان و مرداني كه به كمك فتوشاپ در جاي‌جاي حرم عكس‌شان ثبت شده است. چند مشتري عرب در حال چانه زدن با عكاس هستند كه با عربي دست و پا شكسته سعي دارد بفهماند عكس‌شان فردا آماده مي‌شود. مرد عكاس مي‌گويد ٢٠ سالي مي‌شود كه به اين شغل مشغول است و از وقتي عكاسي ديجيتالي شده، شريك جواني كه از كامپيوتر سر در مي‌آورد براي خودش دست و پا كرده است. او عكس مي‌گيرد و جوان كارهاي رايانه‌اي را انجام مي‌دهد.
پرده سفيدي را كه پشت سر صندلي مخصوص عكاسي قرار دارد، كنار مي‌زند و پرده‌اي قديمي از نقاشي ضريح را نشان مي‌دهد. مي‌گويد: «اين يادگار دوران قديم است اما الان ديگر براي‌مان استفاده‌اي ندارد. آن زمان با دوربين‌هاي ١٢٠عكس مي‌گرفتم. وقتي عكس مي‌گرفتي نتيجه كار معلوم نبود.
خيلي وقت‌ها پيش مي‌آمد كه مشتري چشمش بسته مي‌شد يا حركتي جلوي دوربين انجام مي‌داد كه عكس را خراب مي‌كرد و ما فقط بعد از چاپ عكس متوجه اين موضوع مي‌شديم و مجبور بوديم دوباره عكاسي را تكرار كنيم و مشتري يك روز ديگر هم بايد صبر مي‌كرد. اما الان مشتري عكسش را مي‌بيند و خودش انتخاب مي‌كند و به سرعت عكس چاپ مي‌شود.»
- روياهاي زايران در عكس
اگر روزگاري مشتريان عكس‌هاي زيارتي تنها مي‌توانستند از ميان پرده‌هاي نقاشي شده تصوير زمينه عكس‌شان را انتخاب كنند، امروز انتخاب‌هاي گسترده‌تري دارند. از تصاوير متنوع و باكيفيت جاي‌جاي حرم در هر ساعت از شبانه‌روز، تا اضافه كردن شمايل امام رضا(ع) به بالاي عكس‌ها و تصاوير آهواني كه نشان‌دهنده مهرباني امام است. از تعدد تصاويرشان در يك عكس تا قرار دادن عكس بازيگران و خوانندگان در تصويرهاي زيارتي خودشان. حتي آنها كه توان سفر به كربلا را ندارند، تصاويري از بارگاه امام حسين(ع) و بين‌الحرمين و شمايل حضرت ابوالفضل(ع) را در زمينه عكس خود ثبت مي‌كنند.
عكاس جواني كه در جايي دور از حرم هم آتليه‌اي دارد درباره جنبه‌هاي بصري عكس‌هاي زيارتي مي‌گويد: «اين عكس‌ها درخواست مشتري است. ما هر طور كه مشتري بخواهد عكس را برايش ويرايش مي‌كنيم هر زمينه‌اي كه او بخواهد را در عكس قرار مي‌دهيم.»
بعد پرده پشت سرش را كنار مي‌زند و چند پرتره كه سوژه‌هايش با ژست‌هايي كاملاً متفاوت از عكس‌هاي زيارتي و در پس زمينه‌اي سياه و سفيد عكس انداخته‌اند نشان مي‌دهد. مي‌گويد: «كار من عكاسي پرتره است اما آنقدري كه در اطراف حرم و به خصوص در تابستان و عيد مشتري داريم در آتليه داخل شهر مشتري نداريم و من بيشتر وقتم را اينجا مي‌گذرانم.»
يكي از عكاسان حوالي فلكه آب، مي‌گويد: «تكنولوژي روي كسب و كار ما اثر گذاشته است و برخي ترجيح مي‌دهند عكس‌هاي موبايلي خودشان ر ا داشته باشند و زحمت آمدن به آتليه را نمي‌كشند. اما هنوز هم بازار اين كار پر رونق است. با قبل تفاوت‌هايي دارد. مثلا عكس‌هاي خانوادگي كم رنگ‌تر شده و بيشترين مشتريان ما كودكان ونوجواناني هستند كه براي نخستين‌بار به زيارت آمده‌اند و والدين‌شان مي‌خواهند يادگاري از آنها ثبت كنند يا زوج‌هاي جواني كه مشهد را براي نخستين سفر مشترك خود انتخاب كرده‌اند. برخي از مردم هم در حرم با موبايل‌شان عكس مي‌گيرند و مي‌خواهند همان عكس را با پس زمينه‌هاي مختلف برايشان چاپ كنيم.»
قيمت نازل عكاسخانه‌هاي دور حرم براي زايران عرب به خصوص عراقي‌ها جذابيت زيادي دارد و آنها حتي عكس‌هايي كه در كشور خود گرفته‌اند را براي چاپ و ويرايش دوباره به مشهد مي‌آورند. عكاس مشهدي مي‌گويد: «قيمت چاپ يك عكس با اندازه ٦٠×٦٠ در عكاسي‌هاي اطراف حرم ٢٥هزار تومان است در حالي كه در آتليه‌هاي سطح شهر ٤٠ هزار تومان قيمت دارند.»
عكس‌هاي بارگاهي ايران تنها سوغات مسافران عراق نيست، بلكه اين حرفه به بين‌الحرمين هم راه يافته است و عكاسان عرب و گاهي ايراني ساكن كربلا، تصاوير زايران بين‌الحرمين را به همان سبك و سياق عكاسخانه‌هاي مشهد، در يكي از مهم‌ترين سفرهاي زندگي‌شان براي هميشه ثبت مي‌كنند.
از حدود هفتاد سال پيش كه تعداد عكاسي‌هاي اطراف حرم به تعداد انگشت‌هاي دست بوده و عكاسان مشهدي با الگوبرداري از افرادي همچون «سياح» حرفه را آغاز كرده‌اند، تا به امروز كه بيش از يك سوم از ١٩٠٠ عكاسي شهر مشهد در اطراف بارگاه امام رضا(ع) مشغول به كارند، خيلي چيزها در شيوه عكاسي تغيير كرده است، اما حسي ثابت تمام عكس‌ها را با هر سليقه و كيفيتي احاطه كرده است و آن حضور پررنگ امام هشتم است كه دليل وجودي عكاسخانه‌هاي مجاور بارگاهش است.