فرش ايراني، تاريخي كم‌نظير دارد و با فرهنگ ايراني عجين شده است. هزاران سال است كه در شهرها و روستاهاي مختلف ايران، فرشبافي مي‌كنند. بنابراين دور از ذهن نيست كه طرح‌هاي مختلفي در تخيل فرشباف‌ها جوانه مي‌زد و ظهور مي‌كرد و احتمالاً در هيچ‌يك از دسته‌بندي‌هاي فرش ايراني قرار نمي‌گرفت اما به هر حال خلق شده و در تاريخ فرشبافي، به ثبت رسيده است. بعضي از طرح‌ها در فرش‌هاي ماشيني، به قول فروشندگان فرش «من‌درآوردي» هستند و هيچ‌گونه همخواني و نظمي در آنها ديده نمي‌شود. اين طرح‌ها را طرح‌هاي بي‌اصالت مي‌خوانند. بعضي از طرح‌ها هم آنقدر به هم شبيه هستند كه فروشندگان فرش‌ها هم گاهي در شناسايي آنها سردرگم مي‌شوند. در اين مطلب تعدادي از رايج‌ترين طرح‌هاي ايراني و شباهت‌ها و تمايزهايشان را مرور مي‌كنيم.
- اسليمي و شاه‌عباسي طرح‌هايي معروف‌تر از همه
انتخاب يك فرش، معمولاً متناسب با باقي لوازم خانه صورت مي‌گيرد و يك انتخاب كاملا سليقه‌اي است. با اين‌حال بعضي از طرح‌هاي فرش، مشتريان و طرفداران بيشتري دارد كه معروف‌ترين آنها «اسليمي» و «شاه‌عباسي» است. اسليمي يكي از نقش‌هاي اصلي در هنر نگارگري ايراني است.
در طرح‌هاي اسليمي، پيچ و تاب شاخه‌هاي درختان به تصوير كشيده شده است. بنابراين وقتي روي فرش شاخه‌هاي درختان را ديديد كه با حالتي منظم و دلپذير در هم پيچ خورده‌اند، احتمالاً طرح فرش از نوع اسليمي است كه البته براي چشمان ايراني‌ها، طرحي آشناست. شناسايي طرح شاه عباسي وابسته به اين است كه گل شاه‌عباسي را بشناسيد. طرح‌هايي كه اين گل معروف را داشته باشند، به طرح شاه‌عباسي معروف هستند. اين گل با گل‌هاي ديگري كه روي فرش‌هاي استفاده مي‌شود، تفاوت دارد و يكي از مهم‌ترين شاخصه‌هايش اين است كه گلبرگ‌هاي زيادي دارد و به‌اصطلاح چاق و چله است. گل شاه‌عباسي را با نام «گلجام» هم مي‌شناسند و يكي از طرح‌هاي معروف و پركاربرد در هنر نگارگري ايراني هم هست.
- هندسي، خشتي و ماهي طرح بدون گل و درخت
در ميان طرح‌هاي فرش ايراني، طرح «هندسي» براي كساني خوب است كه دوست دارند جهان را زاويه‌دار ببينند و از طرح‌هاي منحني و دايره‌اي خوششان نمي‌آيد. در اين طرح حتي گل‌ها هم مثل مربع و مستطيل، زاويه‌هايي تيز دارند و اساساً همه‌چيز شكل و شمايل مستطيل و مربع و مثلث را دارد.
در طرح‌هاي «خشتي» ده‌ها قاب روي فرش نقش بسته كه تصاويري داخل آنها ديده مي‌شود. طرح‌هاي خشتي مثل ديواري مي‌مانند كه با قاب‌عكس‌هاي هم‌اندازه پر شده باشند و درون هر يك از اين قاب‌ها، يك تصوير متفاوت نقش بسته باشد. اگر روي فرش هيچ نشاني از گل و گياه ديده نشده، احتمالاً طرحش از نوع «ماهي در هم» است. از آنجا كه ماهي‌ها براي ادامه زندگي به آب نياز دارند، معمولاً يك حوض لوزي‌شكل در وسط فرش نقش بسته است.
در اطراف اين حوض، البته ماهي وجود ندارد بلكه طرح‌هاي كوچكي ديده مي‌شود كه به تعداد زياد و به تناوب تكرار شده است. روي كفي فرش، پر از اين طرح‌هاي كوچك و متقارن است. ترنج همان گل يا طرح بزرگي است كه وسط فرش‌ها مي‌نشيند و لچكي هم طرح‌هايي است كه در 4گوشه كفي فرش نقش مي‌بندند. قابي كه دور فرش وجود دارد، حاشيه ناميده مي‌شود و به طرح داخل اين قاب، كفي فرش مي‌گويند.
- افشان شناسايي با كمي دقت
طرح «افشان» از طرح‌هايي است كه به سادگي شناسايي نمي‌شود. همانطور كه از اسمش پيداست، رنگ‌ها و نقش‌ها روي فرش افشانده شده و يك باغ پر گل و درخت ترسيم شده است. با اين‌حال، 2نشانه براي شناسايي طرح افشان وجود دارد؛ اول اينكه اين طرح، از دوطرف متقارن است. يعني اگر با 2خط افقي و عمودي آن را به 4قسمت مساوي تقسيم كنيد، در هر قسمت يك طرح مشابه و متقارن را مي‌بينيد. نشانه دوم اين است كه طرح افشان، ترنج و لچكي ندارد.
- بته جقه و محرابي نشانه‌هاي خاص براي يك فرش
طرح «بته جقه» همانطور كه از نامش برمي‌آيد، مبتني بر نقش بته‌جقه است و طبيعتاً شناسايي آن وابسته به اين است كه بته‌جقه را بشناسيم و بدانيم كه يك نقش تزييني است كه از درخت سرو الهام گرفته شده و بي‌شباهت به قطره آب هم نيست. معمولاً 2بته جقه بزرگ و چندين بته كوچك روي فرش نقش بسته است. طرح «محرابي» هم به همين ترتيب با كمي دقت قابل شناسايي است. فرش‌هايي كه با طرح محرابي بافته شده‌اند، دقيقاً تصوير يك محراب را نشان مي‌دهند. اين فرش‌ها از بالا 2لچكي دارند.
- شكارگاه و گلداني طرحي با نشانه‌هاي خيلي واضح
طرح‌هايي در ميان طرح‌هاي فرش ايراني هستند كه با يك نگاه مي‌شود نام و نشانشان را تشخيص داد. ساده‌ترين طرح‌ها براي تشخيص، طرح‌هاي «شكارگاه» و «گلداني» هستند. طرح شكارگاه، حتماً نشانه‌هايي از شكار در خود دارد. مردي سوار بر اسب با تير و كمان، نشانه‌هاي واضح اين طرح است. فرش‌هاي طرح شكارگاه، براي آويختن از ديوار خانه‌ها مناسب‌تر است. طرح گلداني هم يك نشانه واضح دارد و آن گلدان است.
بعضي از طرح‌هاي گلداني، به صراحت پر از گلدان است و به‌عبارت ديگر غير از گلدان، چيز ديگري در آنها ديده نمي‌شود. اما حالت معمول‌تر در طرح‌هاي گلداني اين است كه تمام گل‌ها و درخت‌هايي كه روي فرش ديده مي‌شوند، از يكي‌دو گلدان كه در پايين فرش نقش بسته‌اند، بيرون آمده‌اند.
- ايلي و تركمن طرح قومي قبيله‌اي‌ها
بعضي از طرح‌ها مثل طرح «ايلي» در عين اينكه از پيچ و تاب و گل و بوته‌هاي چشم‌نواز خالي است، ظرافت و زيبايي خاصي دارد. طرح ايلي را از قديمي‌ترين طرح‌هاي فرش ايراني مي‌دانند و مي‌گويند كه كار عشاير و كوچ‌نشين‌هايي بوده كه زندگيشان با صحرا و طبيعت، پيوندي عميق داشته. آنها برداشت شخصي‌شان را از جزئيات طبيعت، مثل گل و درخت و كوه، به تصوير كشيده‌اند و از رويش فرش بافته‌اند. بنابراين هيچ قاعده و نظم خاصي بر آنها حاكم نيست و در عين سادگي، زيبا هستند. طرح «تركمن» نيز به طرح‌هاي ايلي شباهت دارد و اين طرح نيز تصويري از جهان و طبيعت از زاويه نگاه تركمن‌هاي صحرانشين است. در طرح تركمن از خطوط شكسته استفاده زيادي شده است..