به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سامان توفیق سرپرست هیأت «بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار - دژ اسپهبَد خورشید شهرستان سوادکوه مازندران» با اشاره به اهمیت محور دوآب - خطیر کوه از منظر تاریخی، فرهنگی و طبیعی تصریح کرد که آثار ارزشمندی همچون «غار - دژ اسپهبَد خورشید»، «غار- دژ کیجاکِرچال»، «غار - دژ کِیلی»، «غار آیینی چِلّه خانه»، «دژ باجگیران»، «قلعه کَنگلو» و «دربند باستانی کولا» در این محور قرار گرفته است.
توفیق افزود: به منظور شناسایی، معرفی، اقدامات پژوهشی باستان‌شناسی و حفاظتی، جلوگیری از بروز آسیب‌ها و تخریب‌های منظری و کالبدی حاصل از فعالیت‌های معادن، فعالیت‌های عمرانی و راهسازی، پروژه‌ای با نام«بررسی، مستندنگاری و ساماندهی محور تاریخی - فرهنگی و طبیعی دوآب - خطیرکوه» در استان مازندران، توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان مازندران به سرپرستی وی تعریف شده است.
او تصریح کرد که در فاز نخست این پروژه، طرح «بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار - دژ اسپهبَد خورشید» با مدیریت وی و مشاوره راهبردی علیرضا سرداری زارچی زیر نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تعریف شده است.
این باستان‌شناس گفت: غار - دژاسپهبَد خورشید، منحصربه فردترین استحکامات دفاعی تبرستان بوده که شاهکاری از ساختار معماری دفاعی دوره ساسانی است و در طاقی طبیعی با دهانه 95 × 85 متر که بلندترین طاق طبیعی دنیاست، جای گرفته است.
به گفته توفیق، اوج نبوغ و دانش معماران ایران باستان، یک طاق طبیعی را به دژی تمام عیار تبدیل کرده است به نحوی که ساختارهای معماری پلکانی و قائم بسیار مستحکمی در دو جناح قوس طاق جای گرفته و دو مسیر سنگ و ساروجی برجای مانده، این تأسیسات را بهم مرتبط می‌کرد.
این باستان‌شناس دوره تاریخی با اشاره به اینکه تقریبا عمده ساختارهای بی نظیر این غار - دژ در ارتفاعی بلند بنا شده‌اند تصریح کرد: برای دسترسی و بررسی آن به مهارت‌های بسیار تخصصی در سنگ‌نوردی و استفاده از ابزار و تجهیزات خاص این کار نیاز است.
او خاطرنشان ساخت که به دلیل ساختار ریزشی و پوسیده غیرقابل اعتماد اثر، رعایت تمهیدات حفاظتی برای جلوگیری از آسیب به ساختار ارزشمند آن و جلوگیری از مخاطرات انسانی بطور حتم باید لحاظ شود.
توفیق تصریح کرد: موقعیت راهبردی مکانی، استحکام و ساختار منحصر بفرد دژ آن را به پناهگاهی امن و حصنی حصین برای اسپهبَدان تبرستان تبدیل کرده بطوریکه این مکان واپسین سنگر ایرانیان بوده که جانانه در برابر یورش سپاهیان خلفای عباسی ایستادند تا سرانجام با نیرنگ اعراب پس از 2 سال و هفت ماه دفاع جانانه تسخیر شد.
او گفت: غار دژ اسپهبَد خورشید واقع در شهرستان سوادکوه، در تاریخ 1381/12/17 به شماره 7839 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این باستان‌شناس تأکید کرد: طرح پژوهشی این پروژه از سال 85 در میراث استان توسط اینجانب ارائه شده بود و تاکنون بدلیل نبود اعتبارات و منابع مالی، این اثر بی‌همتا که شایسته آن است که آنرا «تخت جمشید مازندران» بدانیم، در انزوا و فراموشی قرار گرفته بود و بی مهری مسئولین وقت و برخی کارشکنی‌ها، راه را برای غارت و دست‌اندازی حفاران غیرمجاز و تخریب حریم و منظر اثر، توسط ماشین‌آلات معادن پیرامونی آن باز گذاشته بود.
توفیق با اشاره به خاکبرداری بخش‌هایی از محوطه پایین دست و حریم اثر، به وسیله بیل‌های مکانیکی متعلق به معادن تصریح کرد: قرارگیری این اثر در شاهراه تبرستان به ریو و یافته‌های سطحی آن از جمله سفال‌های شاخص دوره ساسانی و صدر اسلام، بازگوکننده اهمیت این محوطه در دوران پیش از اسلام و دوران فرمانروایی اسپهبَدان تبرستان است.
او در گفتگو با خبرنگار سایت پژوهشگاه به مطالعه و پژوهش پیش از 10سال خود اشاره کرد که بر روی غار دژ اسپهبَد خورشید و استحکامات دفاعی رشته کوههای البرز متمرکز بوده است.
توفیق گفت: مطالعه و پژوهش علمی بر روی سازه‌هایی از این دست که وی آنها را غار - دژ می‌نامد، برای نخستین بار در تاریخ باستان‌شناسی ایران اتفاق می‌افتد.
این باستان‌شناس دوره تاریخی اظهار امیدواری کردکه این اقدام به توجه، نگاه عمیق تر، تخصیص اعتبارات لازم و اتخاذ تمهیداتی برای حفاظت و بازسازی و ساماندهی این اثر تاریخی شگفت‌انگیز و ارزشمند منجر شود.
طرح "بررسی و مستندسازی باستان‌شناسی غار - دژ اسپهبَد خورشید" که با مجوز ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از ابتدای آذرماه امسال آغاز شده تا اول بهمن‌ماه ادامه دارد.