اگر مبالغه نشود می‌توان گفت بسیاری از آشفتگی‌ها در جوامع معاصر،به عدم پای‌بندی جوامع به یک نظام هماهنگ ارزشی، که افراد را به سوی رفتارهای دقیق و ویژه سوق می‌دهد ،بر می‌گردد.
درحال حاضر گرایشی قوی در سطح بین المللی و ملی وجوددارد که همگان را به بذل تلاش های برنامه ریزی شده فرا می‌خواند. هدف از این امر آن است که در مردم این باور بوجود آید تا گفتار وکردار خویش را برمجموعه ای از ارزش ها به عنوان عوامل جهت دهنده اصلی رفتار انسان‌ها استوار کنند.
اخلاق و تربیت
تربیت یک کوشش اخلاقی است. مدیران و معلمان پیوسته متوجه هستند که چه چیزی شایسته گفتار و کرداراست و چه رفتاری زیبنده دانش آموزان ؟ آنها به اشاعه ارزش ها ی اخلاقی و بهسا زی رفتار فردی و اجتماعی علاقه مند هستند.
آیا ارزشهای اخلاقی را می توان به همان مفهوم معلومات علمی تدریس کرد؟
سقراط در پی پاسخ بر این سئوال برآمد. وی با فرض اینکه فضیلت‌های اخلاقی در وجود هر فردی نهفته است عقیده داشت که معلم می تواند این ارزشهای اخلاقی را به شعور آگاه شاگرد برساند.
می‌توان گفت امکان تعلیم فضیلت در صورتی وجود دارد که مقصود ما از تعلیم فضیلت کمک به شاگرد برای آگاه شدن از آن باشد.
اما آیا شاگرد مطابق آنچه که یاد گرفته است، عمل خواهد کرد؟ ما همه اذعان داریم که به سختی می‌توان گفت شاگرد واقعا" چیزی را فرا گرفته است،مگر آنکه توانایی عمل نسبت بدان را پیداکرده باشد.
اگر منظور ما از تعلیم و یادگیری فقط اشاعه و کسب معلوماتی در باره چگونگی اخلاقیات باشد در این صورت ارزش ها قابل تدریس هستند.معلمان می توانند از شاگردان امتحان کنند و ببینند در باره ارزش ها چه می دانند، اما هیچ معلمی نمی تواند حتی پس از کوشش توام با مراقبت تمام و آنچه می توانسته است تضمین کند که شاگرد به ارزش های اخلاقی پی برده است و در انتخاب برخی ارزش ها برای زندگی خویش به او کمک کرده است و شاگرد هم به هنگام امتحان متوسل به نیرنگ نخواهد شد؟ (احمد مهدی عبدالحلیم /ترجمه مهدی اسدی 1379)
منابع ارزشها
ارزش های حاکم بر زندگی انسان ها در پرتو چارچوب فکری اسلام منابع متعددی دارندکه نه تنها بایکدیگر ناهمساز نیستند،بلکه مکمل و متمم یکدیگرند.این منابع به شرح زیر هستند:
اولین منبع دین است.زیرا وحی الهی موارد حلال و حرام را به شیوه ای قاطعانه مشخص میکندو از این راه ،رفتار های انسانی را که در مسیر اطاعت فرمان الهی و سازندگی جهان هستی است،معین می سازد.در این زمینه قرآن کریم و احادیث ،دو منبع مهم هستند.
دومین منبع عقل است.عمده آیات قرآن کریم ماده عقل را به صورت جمع و مثبت ،(یعقلون)و (تعقلون)یا به صورت استفهام انکاری ،(افلا تعقلون ) به کار برده است و دلیل آن است که در استدلال عقلانی ،عقل همگانی ملاک سنجش است،نه عقل فردی.
سومین منبع تجارب تاریخی ملت هاست.در این رابطه پژوهش های تاریخی و اجتماعی ملل مختلف ضرورت می یابند.
چهارمین منبع میراث اسلامی کشورهاست.برای استفاده از این منبع به نگاهی نقادانه نیازمندیم تا امکان گزینش ارزش های والای تجلی یافته در دوره های شکوفایی تمدن اسلامی وارزش های تجلی یافته در گفتار و رفتار شخصیت های تاریخی که در تحکیم پایه های تمدن اسلامی به عنوان یک تمدن انسانی سهیم بوده اند را در اختیار ما قرار دهد.
پنجمین منبع جامعه ای است که درصدد آموزش ارزش ها،به نسل های نو خاسته آن هستیم. پرداختن به این جامعه ،مستلزم آن است که واقعیت های کنونی مشخص و کاستی ها و خلاهای موجود در رفتار عوام وخواص آن جامعه معین شود.سپس نتیجه این واقعیت ها را با وضعیت آرمانی،یعنی وضعتی که باید بدان رسید،سنجیده شود.استفاده از تجربیات دیگرجوامع وکشورها ونظام های آموزشی وپرورشی،یافته های پژوهشی در سطح ملی وبین المللی ،نیز منابع ارزشمندی هستند که بنحو شایسته ای باید از آنهااستفاده کرد.
روی گاردنر،درکتابی باعنوان آموزش ارزش ها، که به اتفاق جمعی از پژوهشگران و فیلسوفان اخلاق نگاشته است،یکی از مهمترین راه های ترویج اخلاق انسانی در جامعه بشری را جدی گرفتن آموزش اخلاق وارزش ها در مدارس دانسته است و برتامل برروشه ای آموزش ارزشها تاکیدکرده است .(خبرگزاری مهر،1383).
واژه ارزش در زبان فارسی اسم مصدر ارزیدن و دارای معانی زیر است: قدر، مرتبه، استحقاق ، لیاقت، شایستگی، زیبندگی، برازندگی،قابلیت.در زبان انگلیسی معادل value به معنی رتبه ،ارز ،قدر،گرامی داشتن،اهمیت دادن و در زبان فرانسه برابر valeu به معنی قیمت،قدر مقدار و ارز است
ارزش در بسیاری از نظام های شناختی ،یکی از مباحث اساسی محسوب میشودوشاخه ای از فلسفه با نام اکسیولوژی Axiology به بررسی ارزش، اختصاص دارد.ارزش های اقتصادی،حقوقی ،اخلاقی،دینی، سیاسی وفرهنگی، از انواع ارزش ها هستندکه درسه دسته بزرگتر،ارزش های شخصی،خانوادگی واجتماعی ،طبقه بندی می شوند.
مدرسه زندگی
با تولید برنامه درسی در مدرسه برای افزایش میزان تحقق هدف های آموزش وپرورش وآموزش ویادگیری ارزشها ومهارت های زندگی، وپاسخگویی به دیگرنیازهای منطقه ای ،محله ای ومدرسه ا ی گامی موثر درراه تمرکززدایی برمی دارد.
این برنامه علاوه بر برنامه درسی ملی به عنوان برنامه مکمل براساس مطالعات آسیب شناسی با بهره گیری از پژوهش مشارکتی کارکنان مدرسه، در بالین مدرسه، با هدف بهبود عملکرد مدرسه توسط کارکنان مدرسه تولید خواهدشد.
براین اساس مدرسه زندگی به عنوان سازمان یادگیرنده ،محل رشد استعدادها و توانمندیهای مدیران،معلمان،دانش آموزان واولیای آنها است.درحالی که در دیدگاه سنتی (عادتی ) مدرسه،صرفا مکان پرورش و رشد استعدادهای دانش آموزان است.
بدیهی است این چنین مدرسه ای که به فکر رشد تمامی متغیرها وپارامترهای خود باشد،مورد استقبال مدیران ،کارکنان،دانش آموزان و اولیای آنها قرارخواهدگرفت ودرنزد جامعه از مقبولیت ومشروعیت بیشتری برخوردار خواهد شد.
مدل غنی سازی مدرسه برای رشد ارزش ها ومهارت های زندگی
رویکرد غنی سازی
رویکردی محیطی _ فرهنگی است.براین اساس هدف های غنی سازی باید در فرهنگ مدرسه وجامعه مورد توجه وعنایت جدی قرار گیردودربرنامه درسی مشتمل بر اهداف،محتوا(مجموعه تجارب یاددهی-یادگیری)،روش ها واستراتژی های یاددهی-یادگیری،منابع وامکانات و روش های ارزشیابی ،به صورت یکپارچه و تلفیقی در راهنمای برنامه درسی کلیه پایه های تحصیلی مورد عمل قرارگیرد.
از سوی دیگر مدیریت،کارکنان آموزشی،فضا (روانی وفیزیکی) و تجهیزات آموزشی ،اولیای دانش آموزان از نظر رفتار ،عملکرد و مناسبات ،باید در برنامه غنی سازی کانون توجه باشند.
براین اساس غنی سازی برنامه درسی ماهیتی روشی دارد تا محتوایی.باعتقاد ما ،رویکرد آموزش مستقیم و محتوایی،یعنی گنجاندن درسی به نام مهارت های زندگی در جدول برنامه هفتگی و اختصاص ساعاتی محدود در هفته به آن ،به معنای ترک زندگی است تا زندگی.
مهارت های زندگی
مهارت های زندگی،یعنی مجموعه ای از توانایی های شناختی ،عاطفی،مهارتی است که برای موفقیت واحساس شعف وشادمانی در زندگی موردنیاز می باشدوفرد را برای غلبه برتنش ها ومسایل ومشکلات آماده می کند.(استنتن ودیگران ،1980)
مهارت هایی مثل شناخت خود وارزش های شخصی وخانوادگی واجتماعی،مهارت های برقراری ارتباط موثر،مهارت های شناخت حقوق ومسئولیت ها،شناخت اهداف خود،مهارت های تصمیم گیری،مهارت های کنترل خشم،مهارت های مراقبت از سلامت رفتار و جسم وخودکنترلی.
لزوم هماهنگی درآموزش ارزش ها ومهارت های زندگی
مسئولیت آموزش ارزش ها ومهارت های زندگی،وظیفه تمامی نیروهای تربیتی جامعه ،یعنی خانواده ،مدرسه و نهادهای اجتماعی،رسانه ها،نهادهای سیاسی،اداری و تبلیغی است وضروری است،اهداف و فعالیت های این نهادها بایکدیگر هماهنگ باشدتا فعالیت نهادهای اجتماعی در تقابل یا تضاد با فعالیت های مدارس قرارنگیرد.
نقش مدرسه در آموزش ویادگیری ارزش ها ومهارت های زندگی
نوع رفتار،عملکرد ومناسبات مدیریت باکارکنان،دانش آموزان، معلم بادیگرهمکاران ،بادانش آموزان ودانش آموزان بایکدیگر،دریادگیری ارزشها ،نقش مهمی ایفا می کند.درواقع دانش آموزان ،ارزش هایی رامثل دوستی وصمیمیت ،مسئولیت پذیری وانجام وظایف ،برنامه ریزی وخودباوری احترام به دیگران وترغیب وتشویق آنان ، یاضدارزش هایی مثل دوری از مردم ودر خودغرق شدن، مسامحه وسهل انگاری درانجام به موقع مسئولیت ها ، ،توهین به اشخاص ،بی ارزش تلقی کردن فعالیت ها و عملکردشان ازفضای روانی مدرسه می آموزند.بنابراین ،جای جای مدرسه باید ،تحقق هدف ها را تسهیل کند.
غنی سازی برنامه درسی و فرهنگ آموزش
غنی سازی برنامه درسی، از تجربیات متنوعی تشکیل می شودکه برای در معرض قراردادن دانش آموزان به موضوعات ،فعالیت ها ، ایده های مهیج وزمینه های عملی در زندگی واقعی، که معمولا در برنامه درسی عادی به آنها پرداخته نمی شود،به منظور رشد مهارت های زندگی ویادگیری ارزش ها ،طراحی می شوند.
انواع تجارب یاددهی –یادگیری:
1- فعالیت های اکتشافی
2- فعالیت های آموزشی گروهی
3- فعالیت های اجرای پروژه در زندگی واقعی در قالب کارهای انفرادی یا گروه های کوچک یادگیری
هدف های تدارک فعالیتهای اکتشافی:
الف-رشد مهارت های تفکر خلاق شامل توانایی نقادانه اندیشیدن(ارزیابی)،درک مسایل،درک ناهماهنگی ها وعناصر غیرمرتبط.
ب-رشد مهارتهای روانی ،انعطاف پذیری،نومایگی وابتکارومهارت بسط وگسترش.
هدف های تدارک فعالیت های آموزش گروهی:
1. پرورش مهارتهای تفکر خلاق،تفکر منطقی وانتقادی وفرایندهای عاطفی مثل :ارزش گذاشتن و قدردانی کردن،احترام به عقاید دیگران،تحمل شنیدن نظرات مخالف،
2. پرورش مهارت های چگونه یادگرفتن:گوش دادن،مشاهده،دریافتن،نت برداری ،مصاحبه وارزیابی وگروه بندی اطلاعات،تجزیه وتحلیل اطلاعات و نتیجه گیری
3. پرورش مهارتهای استفاده از مواد مرجع
4. پرورش مهارت های ارتباط موثر (مهارت های گوش دادن موثر،مهارت های سخن گفتن،مهارت های غیر کلامی،اعتماد کردن،همدلی،گفتگو).
هدف از تدارک فعالیت های نوع سوم:
1. ایجاد فرصت هایی که درآن دانش آموزان بتوانند علایق،ایده های خلاق و تعهدبه کار خودرا نسبت به یک مسئله واقعی که خود انتخاب کرده اند،بکارگیرند.
2. درک بیشتر محتوا و روش شناسی و سطوح هنرمندانه ی بیانی ومطالعات بین رشته ای.
3. بوجود آوردن محصولات اصیل .
4. پروراندن مهارتهای یادگیری در حیطه های برنامه ریزی ،سازماندهی،استفاده از منابع،مدیریت زمان،تصمیم گیری وخودارزیابی و خوداندیشی.
5. ایجاد تعهد کاری ،اعتمادبه نفس،احساس موفقیت خلاق و توانایی برای تعامل موثر با دیگردانش آموزان،معلمان و سایر افراد که از علاقه وسطح مهارت بالاتری برخوردارند.
نکته‌هایی برای تأمل در غنی‌سازی برنامه درسی و فرهنگ آموزش
دو هدف آموزش و پرورش که همه‌ی مردم و متخصصان آموزش و پرورش به دنبال آن‌هستند، یعنی توانایی علمی و پرورش شخصیت ،نه تنها یک‌دیگر را از میدان به‌در نمی‌کنند،بلکه مکمل هم هستند. (وین و والبرگ، 1985). بدین معنی که توانایی علمی باعث شکوفایی‌شخصیت شده و بالعکس.
گینز برگ و هانسون، 1986، گزارش داده‌اند که دانش‌آموزانی که دارای انضباط ذاتی بوده ،مذهبی‌تر و سخت‌کوش‌تر هستند و یا برای آموختن، ارزش بیشتری قایل هستند و درآزمون‌های پیشرفت درسی، نمرات بالاتری کسب می‌کنند.
بر این اساس مدارس باید در قبال پرورش شخصیت و رشد همه جانبه‌ی کارکنان، دانش‌آموزان و اولیای آنها حساس بوده و متعهدانه عمل‌کنند.
باید بپذیریم که رشد همه جانبه‌ی شخصیت دانش‌آموزان نیازمند داشتن برنامه‌ی جدّی‌در مدرسه است و صرفاً به اجرای تکنیک‌های خاصی از آموزش شخصیتی نباید بسنده کرد، آموزش هنر و موسیقی،تربیت بدنی، بسیاری از جنبه‌های شخصیت انسان را در بر می‌گیرد و این در حالی است که‌متأسفانه حرمت این دروس در مدارس از شأن کافی برخوردار نیست.
ارزشمندترین خوی و خصلت مردان حلم است.عقلی که همراه و مقارن با حلم نباشد، خیری در آن نیست. به منزلت حقیقی ایمان نمی‌توان‌رسید مگر با حلم و رأفت. «نهج‌البلاغه»
هنگامی که ارزشهای دوستی، همکاری و تعاون و مسئولیت‌پذیری ،صبوری ،جدّی گرفته می شوند، مدرسه به‌عنوان بهترین محیط برای یادگیری و روابط دوستانه به‌شمار می آید. وقتی که برنامه‌ی درسی زاید و تکراری وجود ندارد و فقط نکات اساسی مطرح می‌شود ،دانش آموزان فرصت تفکر در آنچه را که می‌آموزند، به‌دست می‌آورند.
آنها معنی و مفهوم واهمیت آنچه را که می‌آموزند، به خوبی درک می‌کنند و این موجب می‌شود که دانش‌آموزان‌به مدرسه و کلاس درس علاقه پیدا کنند و احساس تعلّق خاطر و وابستگی به مدرسه را درخود رشد دهند.
سوارز، میلز و استوارت، 1987، ویژگی‌های محیطی را که تفکر در آن پرورش می‌یابدچنین برشمرده‌اند:قدرشناسی، بخشش، عطوفت، هم‌دردی، بردباری، تفاهم، بصیرت، خوش اخلاقی، عزت‌نفس، همکاری، انعطاف‌پذیری و توانایی تمرکز و تلاش، محیط رشد اندیشه و تفکر خلاّق وظرفیت‌های انسانی است، در مقابل، رقابت، نیاز به اثبات خود، سردرگمی، ترحم، بی‌صبری ،شتاب‌زدگی، خستگی، حالت تدافعی، تعارض، سرزنش، خودخواهی، عصبانیت، موجب مرگ‌اندیشه‌ها و مانع تفکر است.
برای عملیاتی کردن این رویکرد، خلاصه‌پردازی و فشرده‌سازی و تلفیق برنامه‌ی درسی دوره‌ی ابتدایی را باید جدّی گرفت، حلقه‌های غنی‌سازی مدرسه، قبل از شروع سال تحصیلی می توانند، فشرده‌سازی و تلفیق برنامه‌ی درسی را در دستور کار خود قرار دهند و با حذف موادزاید و تکراری، تلفیق موضوعات درسی‌با ارزش ها ومهارت های زندگی ،فرصت‌های لازم برای تفکر و مطالعه عمیق‌تر محتوا، ارتباط مفاهیم درسی با یک‌دیگر، تکرار آزمایش‌ها و تجربیات اساسی، مشاهده وترسیم و جمله‌بندی، گزارش و بحث روی نتایج و تجربه‌ها، حل معماها و درک دقیق‌تر مفاهیم پس از آزمایش‌ها،وبالاخره کسب مهارت های زندگی، بوجود آورند.
در واقع برنامه‌ی درسی بین رشته‌ای (تلفیقی) می‌کوشد،مجموعه درس و زندگی را به‌طور واقعی و ملموس در هم تنیده سازد. دانش‌آموزان در مدرسه‌با این رویکرد فرصت می‌یابند با تمرین دموکراسی، مهارتهای زندگی را بیاموزند، چرا که یادگیری دروس و مهارتهای زندگی تفکیک ناپذیرند.درتلفیق محتوی با مهارت ها وارزش ها،از خود باید پرسید کدام مهارت یا ارزش را باکدام محتوی باید تلفیق کرد؟
منابع:
1. حوریزاد،بهمن،برفراز قابلیت های مدیران ومعلمان،غنی سازی فرهنگ آموزش،1385
2. حوریزاد،بهمن،غنی سازی تکالیف آموزشی؛انتشارات لوح زرین،1384،چاپ چهارم
3. حوریزاد،بهمن،بینشی نو در غنی سازی مدرسه،انتشارات لوح زرین،1384،چاپ ششم
4. عبدالحلیم،احمد مهدی،تعلیم ارزش ها،تربیت اسلامی،بهار 79،مرکز مطالعات تربیت اسلامی
5. مجموعه مقالات سومین سمپوزیوم جایگاه تربیت،معاونت پرورشی،1373