يكي از مواردي كه ممكن است باعث مخلوط شدن مال حرام در زندگي ما شود ربا به‌حساب مي‌آيد. ربا از گناهان كبيره بوده و حرمت آن از ضروريات دين است. از امام رضا(ع) نقل شده است: «خدا رحمت‌ات كند! بدان كه ربا حرام و از گناهان كبيره است و از چيزهايي است كه خداوند به آن وعده عذاب داده است. پس پناه مي‌‌برم به خدا از ربا، و ربا را همه پيامبران و همه كتب آسماني حرام كرده‌اند».
- رباي قرضي يا رباي معامله‌اي
آن چيزي كه به‌عنوان ربا بيشتر در ذهن ما شكل گرفته اين است كه پولي را به كسي بدهيم و در عوض آن، مبلغ بيشتر بخواهيم. اين ربا به رباي قرضي معروف است كه احكام آن را قبلا در احكام مربوط به قرض دادن و قرض‌گرفتن بيان كرده‌ايم اما رباي ديگري هم وجود دارد كه ممكن است بر اثر ناآگاهي يا خداي ناكرده با آگاهي گرفتارش شويم و آن رباي معامله‌اي است.
- نوع ربا و توضيحات
رباي قرضي : هرگونه شرط زياده در قرض، هرچند ارزش مالي كمي داشته باشد، ربا و حرام است.
رباي معامله‌اي : معامله يك جنس با چيزي از همان جنس است كه البته شرايطي دارد.
- سؤال: آيا درصدي كه سپرده‌گذاران به‌عنوان سود از بانك‌ها دريافت مي‌كنند، ربا محسوب مي‌شود؟
رباي قرضي آن مقدار اضافه بر مبلغ قرض است كه قرض‌گيرنده به‌خاطر قرضي كه مي‌گيرد به قرض‌دهنده مي‌دهد اما سود حاصل از كاركرد پولي كه به‌عنوان سپرده به بانك داده شده تا به وكالت از طرف صاحب آن در يكي از عقود صحيح شرعي به‌كار گرفته شود، ربا نيست و اشكال ندارد.
- شرايط رباي معامله‌اي چيست؟
رباي معامله‌اي زماني تحقق مي‌يابد يا به‌عبارتي، معامله زماني ربوي مي‌شود كه 3شرط در آن باشد. اين شروط عبارتند از:
1- عرفا يك جنس در مقابل چيزي از همان جنس معامله شود.
2- جنس مورد نظر، وزن كردني يا پيمانه كردني باشد. برخلاف آنچه با مشاهده يا شمردن فروخته مي‌شود.
3- جنس فروخته شده كمتر يا بيشتر از عوض آن باشد.
نكته 1: هر كالايي با محصولي كه از آن به‌دست مي‌آيد، از يك جنس محسوب مي‌شود؛ مانند كنجد و روغن آن، شير و پنير يا دوغ، خرما يا انگور و سركه آن و همچنين 2 چيزي كه از يك اصل به‌دست مي‌آيد، يك جنس محسوب مي‌شود؛ مانند پنير و كشك.
نكته 2: گوشت گوسفند با گوشت گاو از 2 جنس است لذا مي‌توان مثلا 2 كيلو گوشت گاو يا شير آن را در عوض يك كيلو گوشت يا شير گوسفند خريداري كرد.
نكته 3: درصورتي كه اصل كالا چيزهاي وزن كردني يا پيمانه‌كردني باشد ولي چيزي كه از آن به‌دست آمده شمردني باشد يا به عكس، تفاضل يكي بر ديگري جايز است؛ مثلا فروش يك كيلو پنبه يا كتان در عوض 2پيراهن.
- سؤال: آيا مي‌توان مقداري برنج مرغوب را با مقدار بيشتري برنج نامرغوب معامله كرد؟ ميوه رسيده و نارس چطور؟
هر دو معامله ربوي است.
- سؤال: آيا شير گاو و شير گوسفند را مي‌توان با وزن‌هاي مختلف معامله كرد كه ربا نباشد؟
شير گاو و شير گوسفند از يك جنس نيست؛ چون از دو نوع حيوان گرفته مي‌شود.
- سؤال: آيا معامله طلا با طلا درصورت تفاوت وزن اشكال دارد؟
معامله طلا با طلا با تفاوت وزن جايز نيست هرچند يكي از نوع مرغوب و ديگري از نوع نامرغوب باشد. راه صحت معامله آن است كه نوع مرغوب را تبديل به پول كنند و بخرند و سپس نوع دوم را به همين طريق بفروشند.
- احكام ديگر مربوط به ربا
1- ربا حرام است و اضطرار و ناچاري دليل جواز معامله ربوي نيست و مقايسه آن با خوردن مردار در حال اضطرار صحيح نيست.
2- معامله ربوي، باطل است؛ يعني هر يك از طرفين معامله، مالك آن چيزي كه در معامله ربوي به‌دست آمده، نمي‌‌شوند و بايد آن را به مالكش برگردانند.
3- تفاوت در مرغوب و نامرغوب‌بودن، موجب جواز تفاضل در مقدار نمي‌شود. لذا جايز نيست يك كيلو گندم مرغوب در عوض 2كيلو گندم نامرغوب معامله شود.
4- اگر هر دوجنس به يك وزن باشد يا در چيزهايي كه پيمانه‌‌اي است به يك حجم باشد اما مشتري يا فروشنده شرط كند طرف مقابل كاري براي او انجام دهد، حكم ربا را دارد.
5- ملاك در وزني يا پيمانه‌اي‌بودن جنس، شهر محل معامله است. لذا در شهري كه اينچنين نيست، ربا نيست.
6- ربا اختصاص به خريد و فروش ندارد و شامل معاملات ديگر هم مي‌شود.
7- ربا بين پدر و فرزند (چه پسر و چه دختر) و همچنين بين زن و شوهر اشكال ندارد اما بين مادر و فرزند جايز نيست.
- سؤال: آيا خريد كالايي به‌طور نسيه به قيمتي بيشتر از قيمت نقدي آن جايز است؟ آيا اين معامله، ربا محسوب مي‌شود؟
خريد و فروش نسيه كالا به مبلغي بيشتر از قيمت نقدي آن اشكال ندارد و تفاوت نقد و نسيه ربا محسوب نمي‌شود.
- سؤال: آيا با باطل شدن معامله ربوي كل معامله باطل مي‌شود يا آن مقداري كه به‌عنوان ربا اخذ شده است؟
كل معامله باطل است.