به اعتقاد منتقدان محيط‌زيست، منابع طبيعي و كارشناسان حوزه آب، اين طرح جز فاجعه ثمر ديگري ندارد اما متوليان آب كشور آن را راهكاري براي مقابله با بحران كم‌آبي عنوان مي‌كنند. طرحي كه به گفته مجري طرح نمك‌زدايي و انتقال آب خزر به فلات مركزي، نخستين طرح انتقال آب در حوزه ايراني درياي خزر است اما آخرين طرح نخواهد بود. اين طرح كه تا چندي پيش در حد يك گزينه مطرح بود با سفر اخيررئيس‌جمهور به سمنان قطعي شد و اكنون مسئولان آب كشور با وجود همه اعتراضات و انتقادات صاحب‌نظران محيط‌زيست، كمر به اجراي آن بسته‌اند. جدي‌شدن طرح سبب شد تا در يك روز بهاري در دفتر مركزي شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران با مهندس محمد رهبري، مجري طرح «نمك‌زدايي و انتقال آب خزر به فلات مركزي» به گفت‌وگو بنشينيم. وي معتقد است سطح اطلاعات جامعه و منتقدان از پروژه منسجم نيست. او مي‌گويد كه «بسياري از انتقاداتي كه به اين طرح وارد مي‌شود در واقع انتقاد به‌خود طرح نيست» و در ادامه با كنايه به تيترهاي همشهري تأكيد مي‌كند كه «اين پروژه نه غول است نه هيولا؛ بلكه يك پروژه تأمين آب است با ابعاد خودش».
محمد رهبري تأكيد مي‌كند: «نه قرار است وارد منطقه حفاظت‌شده بشويم و نه كانال بزنيم. خط لوله آب مثل ده‌ها خط ديگر نه باعث فعال‌شدن گسل البرز مي‌شود و نه مشكل ديگري ايجاد مي‌كند». ماحصل يك ساعت و نيم گفت‌وگوي همشهري با مجري طرح انتقال آب در يك جمله خلاصه مي‌شود: «اگر سازمان حفاظت محيط‌زيست با اجراي پروژه موافق نباشد طرح اجرا نمي‌شود».
- آقاي مهندس براساس كدام مستندات، متوليان آب به اين نتيجه رسيدند كه آب خزر را به فلات مركزي يا سمنان منتقل كنند؟
منابع آب سطحي و زيرزميني كوير مركزي محدود است، اين در حالي است كه اين منطقه خشك از ويژگي‌هاي خاصي برخوردار است. از جمله معادن و يكسري صنايع بالادستي در اين منطقه وجود دارد. علاوه بر اين، كشور يك سياست جمعيتي را دنبال مي‌كند كه براساس آن جمعيت كشور بايد به 150 ميليون نفر برسد و اين جمعيت در همه مناطق كشور توزيع شود. اين درحالي است كه استان سمنان با مشكل كمبود منابع آب چه در بخش شرب و چه صنعت مواجه است.
- صرف‌نظر از معضلات زيست‌محيطي ناشي از انتقال آب، آيا تأمين آب به اين شيوه صرفه اقتصادي دارد؟
ما باور داريم آبي كه با هزينه بالايي منتقل مي‌شود، بايد ارزش افزوده خودش را داشته باشد. بر همين اساس در هدفگذاري پروژه، تأمين آب كشاورزي لحاظ نشده.
- با اين وصف، كشاورزي سهمي از آب انتقالي ندارد؟
نه. مگر آنكه كشاورزي از نوع گلخانه‌اي باشد كه در اين صورت مقرون به صرفه است. درنظر داشته باشيد كه براساس آمار رسمي، افت سطح آب‌هاي زيرزميني در سمنان سالانه 70 سانتي‌متر است، درحالي كه ميزان بارندگي در اين استان 180 ميلي‌متر است. در نتيجه هم اكنون در اين استان آب موردنياز بيشتر با برداشت از ذخاير آب تأمين مي‌شود.
- با همين مستندات به اين نتيجه رسيديد كه آب خزر را منتقل كنيد؟
براساس مطالعات مشاور، در افق سال 1425 جمعيت استان سمنان حدود يك‌ميليون نفر مي‌شود. با توجه به رشد جمعيت موجود، اين استان كمترين رشد جمعيت را دارد اما اگر سياست افزايش جمعيت را داريم در افق 1425 در استان سمنان در بخش شرب 45ميليون مترمكعب و در بخش صنعت 400 ميليون مترمكعب كمبود آب داريم. براساس پيش‌بيني‌ها قرار است حداكثر 200 ميليون مترمكعب آب در سال از طريق انتقال آب تأمين شود و 250 ميليون مترمكعب هم بايد از محل اعمال مديريت مصرف، تأمين شود.
- بر اين اساس انتقال آب نخستين گزينه شماست؟
اتفاقا انتقال آب، آخرين راهكار است. در واقع ساير راهكارها اولويت دارد. براي نمونه، 250 ميليون مترمكعب آب از محل بازچرخاني، اصلاح الگوي مصرف، صرفه‌جويي و شيوه‌هاي مديريت مصرف، تأمين مي‌شود و در اين ميان، سهم انتقال آب همانطور كه اشاره شد 200ميليون مترمكعب است؛ يعني چيزي كمتر از نصف آب موردنياز.
- ارزيابي زيست‌محيطي چه جايگاهي در انتقال آب خزر به سمنان دارد و نهاد متبوع شما تا چه اندازه پايبند به ارزيابي زيست‌محيطي است؟
ما به‌عنوان مجري، مكلفيم در چارچوب نظام فني و اجرايي كشور، پروژه‌ها را براساس الگوي سازمان حفاظت محيط‌زيست و مشاوراني كه اين سازمان معرفي مي‌كند ارزيابي زيست‌محيطي كنيم و به تأييد سازمان حفاظت محيط‌زيست برسانيم. شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران از سال 91 متولي اين پروژه شد و تلاش كرديم پروژه براساس نظام اجرايي پيش برود. در عين حال برداشت ما از ارزيابي زيست‌محيطي اين است كه تمام جنبه‌هاي منفي و مثبت و اثرات، راهكارهاي كاهش اثرات، تعريف سيستم‌هاي مديريت، كنترل و پايش در دوران ساخت و بهره‌برداري بررسي شود و منطبق با دستورالعمل سازمان حفاظت محيط‌زيست باشد. اين الزامي است كه ما به آن متعهديم. در كنار اين موارد، ما تكاليف قانوني داريم. يكي از شعارهاي شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران، توسعه متوازن و سازگاري طرح‌ها با محيط‌زيست است. از‌آنجا كه طبيعت كار ما اين است كه اثرات منفي در محيط‌زيست برجا مي‌گذاريم متعهديم حين اجراي طرح‌ها، كمترين تعارض را با محيط‌زيست داشته باشيم ضمن آنكه خود را ملزم و متعهد به جبران خسارات زيست‌محيطي ناشي از اجراي طرح‌هاي توسعه مي‌دانيم.
- بر فرض اجراي طرح انتقال آب، حساسيت‌هاي زيست‌محيطي را تا چه اندازه لحاظ مي‌كنيد؟
درياي خزر نعمت و ثروتي ملي و بين‌المللي است. ما حساسيت سازمان حفاظت محيط‌زيست را درك مي‌كنيم. با همين نگاه، خط‌مشي شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران تمكين از دستورالعمل‌هاي محيط‌زيست است.
- يعني اگر سازمان حفاظت محيط‌زيست اعلام كند كه طرح انتقال آب خزر به سمنان مغاير با معيارهاي زيست‌محيطي است شما از سازمان محيط‌زيست تمكين مي‌كنيد؟
سازمان محيط‌زيست يكي از اعضاست. نماينده وزارت نيرو و نماينده سازمان برنامه و بودجه، اعضاي اصلي كارگروه هستند ضمن آنكه نماينده جامعه دانشگاهي و نماينده سمن‌ها هم عضو كارگروه تصميم‌گيرنده هستند. ما معتقديم هم طرح‌هاي آبخيزداري لازم است هم سدسازي و هر كسي هم متولي كاري است. مگر ما مانع آبخيزداري شديم؟ خوب است بدانيد ما در يكي از طرح‌ها، طرح جبران جنگل‌ها را پيشنهاد كرديم كه جنگل‌كاري كنيم اما دريغ از يك كامنت از سوي سازمان جنگل‌ها. اگر به ما تكليف شود كه درختكاري كنيم يا طرحي در راستاي ايجاد پوشش گياهي اجرا كنيم، ما شانه خالي نمي‌كنيم.
- آقاي مهندس سؤال اين بود كه اگر سازمان محيط‌زيست با طرح انتقال آب خزر به سمنان مخالفت كند شما تمكين مي‌كنيد؟
بدون شك ما تمكين مي‌كنيم. مسلم است تا سازمان محيط‌زيست مجوز ندهد اين طرح اجرا نمي‌شود.
- طرح ارزيابي در چه مرحله‌اي است؟
ما سال 91 طبق روال نظام اجرايي، براي پروژه‌هاي انتقال آب، گزارشي اجمالي تهيه كرديم. سازمان حفاظت محيط‌زيست كارگروه ماده 2 را تشكيل داد و ما را مكلف كرد به انجام مطالعات ارزيابي تفصيلي در چارچوب الگوي مصوب. در سال 92 گزارش كامل را به محيط‌زيست داديم. دليل آن، انجام يك دوره آزمايش‌هاي جامع و كامل در درياي خزر بود. پژوهشكده اكولوژي خزر يك سال تمام، در يك محدوده به وسعت 35 كيلومترمربع در 8 مقطع، پارامترهاي فيزيكي، شيميايي و بيولوژيكي مورد نياز را انجام داد. يكي از معضلات خزر اين است كه مدعي زياد دارد ولي متولي ندارد. اين جاي تأسف دارد. ما هزينه قابل توجهي كرديم. از سال 93 به بعد جلسات متعددي را در سازمان حفاظت محيط‌زيست برگزار كرديم. حتي مقالاتي كه كارشناسان محيط‌زيست ارائه مي‌كنند به استناد مطالعاتي است كه ما انجام داده‌ايم. نكات منفي را هم از بين همين كار مطالعاتي ما استخراج مي‌كنند.
- كدام مشاور، طرح ارزيابي زيست‌محيطي را انجام داده است؟
مشاور مهاب. اين مشاور امين سازمان محيط‌زيست است. طي 2 تا 3 سال گذشته در سطوح مختلف اعم از معاونان و كارشناسان در2 مرحله شوراي ارزيابي برگزار شده و اين شورا اشكالاتي را به طرح وارد كرده است؛ يك‌بار در دولت قبل و يك‌بار هم در دولت فعلي. محيط‌زيست از تكاليفش كوتاه نيامده و سختگيرانه برخورد كرده است. ما با سازمان محيط‌زيست، 3 تا 4 چالش اصلي داريم. بحث دريا، بحث آبگيري و دفع پساب‌ها به دريا از جمله اين چالش‌هاست. البته نگراني سازمان حفاظت محيط‌زيست بجاست.
- نگراني در چه موردي؟
در محل برداشت آب عوارض منفي وجود دارد. برهمين اساس، ما طبق مدل‌ها و نرم‌افزارهاي روز دنيا، مدل سه‌بعدي تهيه كرديم و الزاماتي را كه سازمان محيط‌زيست براي آبگيري و دفع پساب دارد با مدل‌سازي و اصلاح طراحي‌ها برطرف كرديم. سيستم دفع پساب به‌گونه‌اي طراحي شده كه ضوابط مورد نظر محيط‌زيست را تأمين مي‌كند ضمن آنكه سيستم پايش نصب مي‌شود تا در شعاع 200متري از نقطه تخليه پساب‌ها، تفاوت غلظت كمتر از 10درصد باشد.
- همه حساسيت‌ها معطوف به همين موارد است؟
علاوه براين موارد، سازمان محيط‌زيست به‌خصوص اداره كل محيط‌زيست مازندران نگران معيشت 2 تعاوني صيادان بود كه تحت‌تأثير طرح قرار مي‌گيرند. مطالعاتي انجام شد و با تعاوني‌ها جلساتي برگزار كرديم و مقرر شد امتياز كسب و كار صيادان را بخريم و معيشت مابازا تأمين كنيم. بحث جنگل هم مطرح شد. ما 9مسير را مطالعه و محدوده‌اي را براي انتقال آب انتخاب كرديم كه از جنگل عبور نمي‌كند. اين مسير منطبق با مسير عبور لوله نفت است كه قبلا از منطقه عبور كرده. در انتخاب اين مسير ملاحظات محيط‌زيست مدنظر قرار گرفت نه اقتصادي‌بودن مسير.
- بر اين اساس جنگلي تخريب نمي‌شود؟
در مجموع 23 هكتار جنگل‌تراشي داريم اما براي اين كار نقاطي 5برابر مساحت جنگل‌تراشي را پيشنهاد كرديم كه در آنجا جنگل‌كاري كنيم. چالش ديگر ما با محيط‌زيست، در منطقه سمنان بود. در طراحي اوليه ، خط لوله انتقال آب از منطقه شكار ممنوع عبور مي‌كرد كه ما با اصلاح طرح، مسير عبور را به خارج از منطقه هدايت كرديم ضمن آنكه براي انتقال آب از تونل استفاده نمي‌شود و لوله از روي زمين عبور مي‌كند و تنها در يك مقطع از تونلي كه موجود است استفاده مي‌كنيم.
- آخرين جلسه‌اي كه با سازمان حفاظت محيط‌زيست داشتيد چه زماني بود و در اين جلسه چه تصميمي گرفته شد؟
آخرين جلسه، 14 فروردين ماه امسال با حضور معاونان محيط دريايي، محيط طبيعي و معاون انساني سازمان محيط‌زيست برگزار شد. جمعي از كارشناسان سازمان هم حضور داشتند و طي آن ايراداتي به ارزيابي محدوده برداشت وارد شد و ما مطابق خواسته سازمان اين ايرادات را برطرف كرديم. سيستم‌هاي پايش زيست‌محيطي پارامتر ديگري است كه در اين طرح مورد توجه قرار گرفته است به‌طوري كه اين سيستم با استفاده از مدرن‌ترين فناوري‌هاي روز جهان، هم در زمان اجراي طرح و هم پس از اجرا و زمان بهره‌برداري را در برمي‌گيرد. در كنار همه اين موارد، كار ديگري در دست انجام داريم كه در دنيا در حد پايلوت انجام مي‌شود و آن اين است كه در شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران، پروژه‌اي با هدف جلوگيري از ورود پساب‌ها به درياي خزر تعريف شد كه مديريت آن به‌عهده يكي از نخبگاني است كه جوايز متعدد داخلي و خارجي دارد. اگر اين طرح جواب بدهد ضمن اينكه محصولات جانبي خواهيم داشت مشكل دفع پساب هم برطرف مي‌شود.
- انتقال آب خزر به سمنان ممكن است اعتراض كشورهاي حاشيه اين دريا را در پي داشته باشد آيا اين مسئله هم در ارزيابي‌ها درنظر گرفته شده؟
بنا به اعلام دبيرخانه كنوانسيون تهران اين مسئله مشكلي ندارد.
- بخش خصوصي و غير دولتي هزينه انتقال آب را تامين مي كند
مهندس محمد رهبري، مجري طرح انتقال آب درباره هزينه طرح مي گويد: براساس فهرست بهاي سال 95، هزينه مستقيم طرح 4700 ميليارد تومان برآورد شده است. هزينه‌هاي تأمين مالي بسته به مدل تأمين مالي برآورد مي‌شود. قرار نيست دولت هزينه‌اي تأمين كند. از درآمد عمومي هم تأمين نمي‌شود بلكه بخش خصوصي و غيردولتي تأمين‌كننده هزينه طرح هستند. نكته‌اي كه وجود دارد اگر اين پروژه مثل ساير پروژه‌هاي عمراني از محل تأمين اعتبارات دولتي اجرا شود قيمت تمام‌شده آب به‌طور ميانگين براي هر مترمكعب در سمنان 3800 تومان خواهد بود. اما اگر هزينه طرح از محل منابع مالي ارزان قيمت مثل صندوق توسعه ملي يا فاينانس خارجي با حدود 15درصد بهره تأمين شود قيمت هر مترمكعب آب در سمنان 4200تومان خواهد بود. ولي اگر اين هزينه از بازار با بهره 25درصد و بازگشت سرمايه5 ساله انجام شود بهاي تمام‌شده هر مترمكعب آب در سمنان 5700 تومان خواهد بود. نكته‌اي كه وجود دارد پايين‌ترين قيمت شيرين‌سازي آب در دنيا 7/1يورو براي هر مترمكعب است در حالي كه شيرين‌سازي هر مترمكعب آب خزر بين 2/1 تا 3/1 يورو هزينه دارد مي افزايد: براي آب شيرين‌كن با تمام ظرفيت به 150 مگاوات برق نياز داريم و براي پمپاژ هم حدود 200 مگاوات. براي تأمين اين ميزان برق با شركت توانير تفاهم شده تا انرژي مورد نياز از پست‌هاي برق شركت چوب كاغذ، سمنان، نكا و نقاط ديگر تأمين شود. 50 مگاوات هم بازيافت برق داريم كه براي اين منظور 3 نيروگاه برقابي پيش‌بيني شده است.
- خساراتي كه جبران پذير نيست
مجري طرح انتقال آب خزر به سمنان در اين گفت وگو در حالي از جبران خسارت‌هاي زيست‌محيطي سخن مي‌گويد كه تخريب‌هاي ناشي از اين طرح به‌ويژه در جنگل‌هاي هيركاني به هيچ عنوان جبران‌پذير نيست. براي نمونه عبور لوله با عث پاكتراشي جنگل مي شود و بديهي است كه كاشت نهال به معناي جبران تخريب جنگل نيست ضمن آنكه انتقال آب، تنوع زيستي جنگل‌هاي هيركاني را كه مهم‌ترين و درعين حال كهن‌ترين رويشگاه كشور محسوب مي‌شود با خطر جدي مواجه مي سازد . اينها نمونه‌اي از خساراتي است كه با اجراي طرح ، محيط زيست را با چالش جدي مواجه مي كند.