آنتی‌بیوتیک‌ها به منظور درمان عفونتهای تنفسی، ادراری-تناسلی، معدی-روده‌ای، چشمی، بافت نرم، استخوانی، جلدی، خونی و به منظور پیشگیری از بروز عفونت در اشخاص سالم یا بیمار استفاده می‌شوند.
بنابراین آنتی‌بیوتیک‌ها در درمان بیماری‌هایی که منشاء ویروسی دارند (مانند سرماخوردگی و آنفلوآنزا و...) تأثیری ندارند. در انتخاب آنتی بیوتیک جهت درمان بیماری، عوامل ذیل دخیل هستند: حساسیت میکروارگانیسمها به آنتی بیوتیک؛ آگاهی از وضعیت فردی بیمار از نظر مقاومت به دارو و حساسیت به دارو؛ سن بیمار؛ عوامل ژنتیک؛ بارداری و شیردهی و حتی موضع عفونت.
پس از توجه به عوامل فوق، انتخاب آنتی بیوتیکی که بتواند روی میکروارگانیسم یا میکروارگانیسم‌های ایجاد‌کننده عفونت کاملاٌ مؤثر باشد صورت می‌گیرد.
از آنجاکه اثربخشی آنتی‌بیوتیک‌ها پس از انتخاب آنتی‌بیوتیک مؤثر بر میکروارگانیسم به حصول غلظت درمانی بستگی دارد، لذا استفاده به موقع آنتی‌بیوتیک‌ها و همچنین رعایت دوز و فواصل درمانی مناسب از اهم موارد مصرف صحیح آنتی‌بیوتیک‌هاست.
امروزه، حتی از تصور یک دنیای بدون آنتی بیوتیک عاجزیم؛ در حالی‌که تا اوایل دهه 1940، یعنی قبل از دسترسی عمومی به پنی‌سیلین، غالب مردم به‌واسطه عفونت زخمهایشان فوت می‌کردند و عفونت ریه یا پنومونی یک بیماری کشنده محسوب می‌شد. آیا ما به آن روزها باز خواهیم گشت؟
در سال 1928، یک پزشک اسکاتلندی بنام الکساندر فلمینگ، پنی سیلین را کشف کرد. در سال 1943، پنی سیلین به‌عنوان یک معجزه پزشکی شناخته شد و عموم مردم به آن دسترسی یافتند.
اما تنها 4 سال بعد، انواعی از باکتری‌ها ظهور کردند که می‌توانستند خود را در مقابله با پنی سیلین حفظ کنند. از آن زمان تاکنون، علم پزشکی انواع متفاوت و بسیار قوی‌تری از آنتی‌بیوتیک‌ها را به جهان عرضه داشته است اما باکتری‌ها نیز در مبارزه با این داروهای شگفت‌انگیز عقب نشینی نکرده‌اند.
سالانه 2 میلیون نفر به جهت بستری شدن در بیمارستان، مبتلا به عفونتهایی می‌شوند که 70درصد آنها حداقل نسبت به یکی از آنتی‌بیوتیک‌های انتخابی برای درمان مقاومند.
در سال 1992، 13هزار و 300 بیمار بستری در بیمارستانهای ایالات متحده در اثر عفونتهای باکتریایی مقاوم به درمان، فوت کردند. آمار اخیر، بر تعداد 150هزار نفر دلالت دارد. هزینه سالانه مبارزه با مقاومت آنتی بیوتیکی تنها یک عامل بیماری زا (استافیلوکوکوس اورئوس) در ایالات متحده چیزی در حدود 122 میلیون دلار است. این در حالی‌است که هزینه‌های جانبی ناشی از این مسئله برای بیماران، بالغ بر 4 میلیارد دلار است. و در آخر... یک داستان واقعی: ورود بیماری برای جراحی آپاندیس به یک بیمارستان معتبر در ایالات متحده و خروج او با یک پا به‌دلیل ابتلا به یک عفونت مقاوم بیمارستانی و عدم پاسخ‌دهی آن به آنتی‌بیوتیک‌ها!
باکتری‌ها چگونه مقاومت را می‌آموزند؟
یک بازی فوتبال را تصور کنید. تیم A (آنتی بیوتیک) یک خط‌مشی متهورانه را برای نفوذ به خط دفاعی تیم B (باکتری‌ها) طراحی کرده است. برای اولین باری که تیم B با تیم A بازی می‌کند، توسط این تیم غافلگیر شده و شکست می‌خورد. اما هنگامی‌که تیم B در چندین بازی متوالی با تیم A رو در رو شود، به فراگیری خط‌مشی این تیم پرداخته و در مقابل حملات آن به یک دفاع طراحی شده می‌پردازد.
چنین دفاعی در عالم واقع، شامل مکانیسم‌هایی نظیر تولید مواد غیرفعال‌کننده آنتی بیوتیک یا ایجاد مسیری برای هدایت آنتی بیوتیک به خارج سلول باکتری قبل از آغاز عملکرد آن است. جالب اینکه باکتری‌ها در این دفاع، بسیار هوشمندانه عمل می‌کنند و اطلاعات دفاعی (ژن‌های خاص) خود را نه تنها به افراد تیم خود، بلکه به سایر تیم‌ها نیز انتقال می‌دهند.
لازم به یادآوری است که همه باکتری‌ها مضر نیستند و بسیاری از آنها برای حفظ سلامت ما مفید بوده روی سطح یا داخل بدن ما زندگی می‌کنند. اما همین باکتری‌ها نیز می‌توانند نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده واین مقاومت را به باکتری‌های بیماری‌زا منتقل کنند.
مردم همواره از پزشکان می‌پرسند که آیا به آنتی بیوتیک مقاومند؟ در پاسخ باید تأکید نمود که این باکتری‌ها هستند که به آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم می‌شوند نه انسان‌ها، و شاید شخصی هرگز از آنتی بیوتیک استفاده نکرده باشد (البته بعید است) اما درصورت آلودگی به باکتری‌های مقاوم محیط اطرافش، به درمان آنتی بیوتیکی پاسخ مناسبی ندهد.
چرا رشد مقاومت تا این اندازه سریع است؟
یکی از دلایل عمده، مصرف بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌هاست. مردم دنیا سالانه بالغ بر 235 میلیون دوز از انواع آنتی بیوتیک مصرف می‌کنند و البته طبق آمار و ارقام موجود، 3/1 تا 2/1 این مقدار کاملا بی‌مورد است.
مصرف بی‌رویه عبارت‌است از دریافت آنتی‌بیوتیک‌ها برای مواردی نظیر سرماخوردگی و سایر عفونتهای ویروسی، مصرف مزمن آنتی‌بیوتیک‌ها به منظور پیشگیری از عفونت‌ها و به کار بردن آنتی‌بیوتیک‌ها در جایی‌که مسئله خودبه‌خود حل خواهد شد و نیازی به درمان ندارد.
غالب پزشکان برای تجویز آنتی بیوتیک تحت فشار بیماران مضطرب خود قرار می‌گیرند و برای پزشکی که در سامانه خدمات درمانی امروز، برای معاینه هر بیمار فرصتی محدود در اختیار دارد، تن دادن به خواست بیمار بسیار آسان‌تر از مجاب کردن اوست. از سوی دیگر، غالبا از انجام آزمون‌های تعیین عوامل بیماری‌زا صرف‌نظر می‌شود، زیرا این امر، مستلزم صرف وقت، هزینه و مراجعه مجدد به پزشک است.
هنگامی‌که باکتری‌ها در معرض مقدار ناکافی از آنتی‌بیوتیک‌ها قرار می‌گیرند، دفاع قوی‌تری را تدارک می‌بینند. مصرف غلط آنتی‌بیوتیک‌ها توسط بیمار، قطع مصرف آن به محض بروز علائم بهبودی و پیش از تکمیل دوره درمانی، علاوه بر ایجاد مقاومت نسبت به آنتی بیوتیک‌ها، مسئله ذخیره شدن آنها در منازل و مصرف نابجایشان در سایر موارد را به‌دنبال خواهد داشت.
یک عامل مهم برای بروز مقامت نسبت به آنتی بیوتیک درمانی، استفاده از آنها در کشاورزی و دامپروری امروزی است. در دهه 1950، مشاهده شد که افزودن مقادیر محدودی آنتی بیوتیک به غذای حیوان منجر به تسریع افزایش وزن و آمادگی برای ورود به بازار می‌شود. از آن زمان استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها در ترکیب خوراکی دام رواج یافت. اما در سال 1983 آن روی سکه نمایان شد. مسمومیت 18 نفر با سالمونلای مقاوم به آنتی بیوتیک درمانی به بستری شدن 11 تن و مرگ یکی از آنان انجامید. این موضوع مستقیماً با مصرف گوشت گاوهای تغذیه شده با آنتی بیوتیک مرتبط بود.
شاید بپرسید: بهتر است سبزی خوار باشیم تا گوشت خوار؟ تفاوتی نمی‌کند! چرا که همه ساله به منظور پیشگیری از عفونتهای باکتریایی که تنها باعث بدفرمی میوه‌ها می‌شوند، هزاران درخت میوه را با اسپری‌های مخصوص، آنتی بیوتیک پاشی می‌کنند. باقیمانده این آنتی‌بیوتیک‌ها روی همین سیبی که شما می‌خورید، می‌توانند عامل ایجاد مقاومت آنتی بیوتیکی باشند.
مقاومت نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها چه عوارضی دارد؟
زمانی که تعداد زیادی از باکتری‌ها نسبت به آنتی بیوتیک‌های خط اول درمان مقاوم می‌شوند دوره درمان بیماری طولانی‌تر شده و احتمال انتقال عفونت از فرد مبتلا به فرد سالم افزایش می‌یابد. در این وضعیت پزشکان ناچار به تجویز آنتی‌بیوتیک‌های غیرمعمول و گران‌تر می‌شوند. هزینه‌های مستقیم درمان شامل تست‌های آزمایشگاهی، بستری شدن در بیمارستان و تهیه داروهای مورد نیاز و نیز هزینه‌های غیرمستقیم شامل طولانی شدن مدت عدم حضور در محل کار بالا رفته و در نهایت خطر پیچیده شدن درمان بیماری و مرگ افزایش می‌یابد.
اما وظایف همه ما در برابر مصرف صحیح و منطقی آنتی بیوتیک به منظور کاهش مقاومت نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها چیست؟
کافی است توصیه‌های ساده‌ای را رعایت کنید:
- به منظور پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های عفونی دستهای خود را به‌طور مرتب با آب و صابون بشویید؛ برای این منظور از صابون‌های معمولی استفاده کنید. استفاده از صابون‌های آنتی باکتریال لزومی ندارد. حتی اخیراً مدارکی دال بر اشاعه مقاومت آنتی بیوتیکی به‌واسطه اثرات آنتی باکتریال این صابونها وجود دارد.
- برای درمان سرماخوردگی یا آنفلوآنزای ویروسی از آنتی بیوتیک استفاده نکنید، زیرا عفونتهای ویروسی به این دسته دارویی پاسخ نمی‌دهند و به جای آن از محلول نمکی جهت شستشوی بینی و قرصهای مکیدنی به منظور کاهش سوزش و احتقان گلو استفاده کنید.
- درصورت تجویز یک آنتی بیوتیک برای شما با مشاهده علائم بهبودی، دارو را قطع ننموده و برنامه درمانی خود را کامل کنید.
- هرگز آنتی بیوتیک مصرفی خود را به دیگری توصیه نکنید. دارویی که برای شما تجویز شده است ممکن است برای درمان بیماری با علائم بیماری شما مناسب نباشد. تنها پزشکان مجوز تجویز این داروها را دارند.
- هرگز باقیمانده فرآورده‌های آنتی بیوتیکی خود را به فاضلاب وارد نکنید، ورود آنتی‌بیوتیک‌ها به فاضلابها و آب‌های زیرزمینی از راه‌های عمده توسعه مقاومت آنتی بیوتیکی است.
- تا جایی‌که امکان دارد مراقب تغذیه خود باشید و از فراورده‌های کاملاً طبیعی و عاری از آنتی بیوتیک استفاده کنید.