پس عجيب نيست كه بهترين و مبارك‌ترين زمان خواندن اين دعاي شريف را شب قدر بدانيم؛ همان شبي كه تقدير يك سالمان رقم مي‌خورد و نقطه عطف زندگي هر كسي مي‌تواند محسوب شود؛ شبي كه به اذن خدا فرشته‌ها از عرش تا مراتب ما پايين مي‌آيند و همه مواهب هستي را برايمان گسترده مي‌كنند تا هر كسي به‌قدر ظرفيتش از شب قدر بهره ببرد. بخوانيم: «يا مدبر الليل و النهار» تا بهترين تدبير را در كار ما كند و در شب قدر، قدر و منزلتي بگيريم و ظرفمان پر از بركت شود. اما قدر چيست؟ چرا اين شب بزرگ به نام ليله‌القدر خوانده شده؟ دليل مشخص نبودن زمان دقيق شب قدر چيست؟ چرا مراسم احياي شب قدر در كشورهاي مختلف با هم تفاوت دارد؟ اينها شبهات و پرسش‌هايي است كه شايد در ذهن شما هم ايجاد شده باشد، به همين دليل با حجت‌الاسلام والمسلمين علي ذوعلم، رئيس پژوهشكده فرهنگ و مطالعات اجتماعي سازمان فرهنگ و انديشه اسلامي گفت‌وگو كرده‌ايم.
- «شب قدر» عنوان آشنايي براي همه مردم است. اما براي اينكه اهميت و جايگاه اين شب را بهتر درك كنيم خوب است تعريف دقيقي از كلمه «قدر» داشته باشيم.
قدر به‌معناي اندازه، گنجايش و ظرفيت است. بنابراين يك وجه ناميده شدن اين شب با عنوان «شب قدر» اين است كه در آن، مقدرات الهي و برنامه‌اي كه خداوند متعال تقدير كرده بنابر اندازه‌ها و نيازها براي انسان‌ها و حتي تمام جهان هستي رقم مي‌خورد. اين مفهوم، وجه مشهور نامگذاري شب قدر است. به اين ترتيب مراسم دعا و مناجات در شب قدر به اين دليل انجام مي‌شود كه انسان‌ها بتوانند با ارائه نيازهاي خود، از خداوند متعال درخواست كنند تا تقديرشان به‌گونه‌اي رقم بخورد كه در مسير خير و بركت باشد. البته دريافت ديگري هم از شب قدر وجود دارد به اين مفهوم كه انسان‌ها براساس نوع ارتباط با خداوند متعال و ايمان و اعتقادي كه به امور معنوي و ديني دارند، ظرفيت و توانمندي‌هاي خود را در شب قدر افزايش و ارتقا مي‌دهند. به اين صورت با استفاده از معرفتي كه در اثر روزه‌داري و انس با قرآن كريم در‌ماه رمضان و خودسازي معنوي عميقي كه از اين راه برايشان ايجاد شده، به حقيقت وجود پي برده و شب قدر را به‌عنوان نقطه عطف زندگي خود قرار مي‌دهند تا در اين‌باره تامل و تفكر كنند و درنهايت در اين شب به ارزش‌ها و جايگاهي كه خداوند براي انسان پيش‌بيني كرده، مي‌رسند. تلقي و برداشت ديگر از كلمه «قدر» آن است كه تقدير را به‌معناي برنامه‌ريزي درنظر بگيريم. به اين ترتيب مردم در شب قدر با تكيه بر ايمان و جلاي روحي، براي آينده خود برنامه‌ريزي جدي و دقيقي مي‌كنند و اين برنامه بر اين مبنا قرار مي‌گيرد تا هر كدام از مردم درصدد رفع معايب خودشان برآيند و تصميم بگيرند كه از امكانات خدادادي خود در مسير رضايت خدا استفاده كنند و به اين صورت در شب قدر براي يك سال آينده خود برنامه‌ريزي معنوي مي‌كنند تا در سال آينده بهتر از سال گذشته زندگي كنند. در يكي از روايات اسلامي همين معنا مورد توجه قرار گرفته كه انسان مومن در شب قدر، برنامه عبادي و معنوي بهتري براي سال آينده خود درنظر مي‌گيرد. به‌عنوان مثال تصميم مي‌گيرد كه در سال آينده در نمازهاي جماعتي كه در مساجد برگزار مي‌شود شركت كند، زكات علم و ثروتش را بپردازد يا رذايل اخلاقي و صفت‌هاي بد خود را اصلاح كند. درمجموع مي‌توان گفت كه شب قدر، شب خودسازي است تا هر يك از مردم با تاملاتي كه در حال خود دارند، زندگي يك‌سال آينده خود را به بهترين نحو ممكن برنامه‌ريزي كنند.
- با توجه به اين توضيحات، چه سندي وجود دارد كه ثابت كند شب قدر در‌ماه مبارك رمضان قرار گرفته است؟ درواقع مي‌خواهيم بدانيم بر چه اساس اعتقاد پيدا مي‌كنيم كه شب قدر در اين‌ماه است و نه ماه‌هاي ديگر؟
درباره وجود شب قدر در‌ماه رمضان چند آيه از قرآن‌كريم وجود دارد كه پاسخ اين پرسش را مشخص مي‌كند، ازجمله سوره قدر و آياتي از سوره دخان و سوره بقره. در سوره دخان آيه سوم مي‌خوانيم كه «انا انزلناه في ليله مباركه؛ ما قرآن را در شب پرخير و بركتي فرو فرستاديم». براساس اين آيه شريفه، مي‌توان نتيجه گرفت كه قرآن در يك شب و يكباره بر قلب مبارك پيغمبر اسلام(ص) نازل شد. همچنين در آيه185از سوره بقره مي‌خوانيم: «شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن؛ماه رمضان است كه قرآن در آن نازل شده است». اين آيه شريفه هم اين نكته را مشخص مي‌كند كه قرآن در‌ماه رمضان نازل شده است. و از مجموع آيات برمي‌آيد كه شب قدر در‌ماه رمضان قرار گرفته و قرآن در همين شب فرو فرستاده شده است. البته برادران اهل سنت ما شب بيست‌وهفتم ماه رمضان را شب قدر مي‌دانند و ما شيعيان، براساس روايت‌ها و حديث‌هايي كه از اهل‌بيت عليهم‌السلام به دستمان رسيده، شب‌هاي نوزدهم، بيست‌ويكم و بيست‌وسوم ماه رمضان را شب قدر مي‌دانيم؛ هرچند كه قراين، احتمال اينكه شب بيست و سوم، شب قدر باشد را تقويت مي‌كند.
- بنابراين مي‌توان گفت كه شب قدر به‌طور دقيق مشخص نشده و اطلاعي از زمان دقيق آن وجود ندارد. در اينجا اين پرسش براي بسياري از مردم مطرح مي‌شود كه علت عدم‌تعيين شب قدر چيست و چرا بين چند شب شك و ترديد وجود دارد؟
مردم بايد توجه كنند كه عدم‌تعيين دقيق شب قدر يكي از رمزها و رازهاي اين شب است كه پوشيده مانده است. چون نه در قرآن كريم به‌طور مشخص تعيين شده كه كداميك از شب‌هاي‌ماه رمضان، شب قدر است و نه در احاديث اين مطلب تعيين شده است. در احاديث رسيده از اهل‌بيت عليهم السلام شب‌هاي بيست‌ويكم و بيست‌وسوم تعيين شده و تأكيد بيشتر بر شب بيست‌وسوم است چون در بعضي از روايت‌ها اشاره شده كه پيغمبر اكرم(ص) در شب بيست‌و‌سوم‌ماه رمضان، اهل خانه و ساير مردم را تشويق مي‌كردند تا بيدار بمانند و به عبادت خدا مشغول باشند. همچنين حضرت فاطمه زهرا(س) درباره اين شب فرموده‌اند: «انسان محروم كسي است كه از خير و فضيلت‌هاي اين شب محروم بماند.» و به ديگران هم توصيه مي‌فرمودند كه شب قدر را در حال عبادت خدا بگذرانند. از طرف ديگر بايد اشاره كنيم كه تعيين نشدن دقيق شب قدر نشان‌دهنده عظمت آن است تا مردم در همه شب‌هاي‌ماه مبارك رمضان، حرمت نگه دارند و گناه نكنند. شايد بر همين اساس بوده كه خداوند متعال شب قدر را پنهان نگه‌داشته است.
- يكي ديگر از شبهه‌هايي كه در ذهن عده‌اي از مردم شكل مي‌گيرد اين است كه چرا شب قدر در كشور ما و كشورهاي همسايه‌مان با هم تفاوت دارد، درحالي‌كه مي‌دانيم شب قدر تنها يك شب است؟
پاسخ اين پرسش را بايد در اتفاقات جوي و آسماني پيدا كرد. چون طبق قاعده جغرافيايي، هر نقطه از زمين در زمان مشخصي ماه را رويت مي‌كند كه اين زمان، با زماني كه نقطه ديگر زمين، ماه را مي‌بيند، تفاوت دارد. بر همين اساس است كه روز اول‌ماه رمضان يا روز اول‌ماه شوال در كشورهاي مختلف با هم يكسان نيست. بنابراين اغلب فقهاي شيعه باور دارند كه داشتن يك افق مشترك شرط ثبوت هلال است. درنتيجه شب قدر در همه كشورها يكسان نيست و با هم تفاوت دارد. از طرف ديگر بايد دقت شود كه وقتي يك نقطه از كره زمين پشت به خورشيد و در سايه قرار مي‌گيرد، در آنجا شب است. از طرفي چون زمين در طول 24ساعت يك‌بار به دور خودش مي‌چرخد پس يك شب كامل را طي مي‌كند و تمام نقاط زمين در 24ساعت، شب را تجربه مي‌كنند. پس طبق همين مفهوم، شب قدر روي كره زمين به اندازه 24ساعت خواهد بود و هر نقطه‌اي از زمين كه در اين مدت، در سايه قرار گرفته آن را درك مي‌كند. هرچند كه احيا گرفتن در كشورهاي مختلف براساس رويت هلال‌ماه و شروع‌ماه رمضان تعيين مي‌شود اما شب قدر به اندازه 24ساعت در تمام زمين خواهد بود و هر كسي در هر نقطه‌اي از زمين باشد مي‌تواند اين شب بزرگ را درك كند.
- در سوره مباركه قدر درباره شب قدر مي‌خوانيم: «تنزل الملائكة و الروح». نزول و فروآمدن فرشته‌ها و روح چه معنايي دارد؟ آيا وقتي مردم در شب قدر حين دعا و مناجات خواندن هستند، روي زمين پر از فرشته مي‌شود؟
نزول فرشته‌ها و روح به اين معناست كه آنها از جايگاه و‌شأن الهي و بالاترين مراتب هستي به مرتبه‌اي كه ما انسان‌ها در آن قرار گرفته‌ايم نزول پيدا كرده و پايين مي‌آيند. بنابراين نزول فرشته‌ها را نبايد به‌معناي آسماني كه بر بالاي سر ما قرار گرفته درنظر بگيريم. درواقع مفهوم آيه، مفهومي معنوي است كه با آسمان فيزيكي كه ما در ذهن تجسم مي‌كنيم تفاوت دارد. به اين ترتيب فرشته‌هايي كه در بالاترين مراتب هستي كه واجب الوجود و متعلق به ذات احديت خداوند است قرار دارند، در شب قدر تا مرتبه‌اي كه ما، مردم عادي، قرار داريم پايين مي‌آيند و همراه آنها، رزق و علم و تمام مواهب هستي و رحمت الهي در اين شب براي ما گسترده مي‌شود و در دسترس‌مان قرار مي‌گيرد. در عين حال ظرفيت روحي و معنوي مردم تا اندازه‌اي مي‌تواند بالا برود كه به اندازه هزار‌ماه از اين مواهب بهره‌مند شود. در همين راستاست كه مولوي از نگاه عارفانه توجه زيادي به شب قدر دارد و اين نكته را مطرح مي‌كند كه «گر قدر خودت يابي، هر شب به بَرت قدر است»؛ به اين مفهوم كه مردم بدانند كه هر كسي اگر قدر خودش را پيدا كند، هر شب او ليله‌القدر است و بنابراين نبايد خود را با بهره‌مندي از ماديات بسنجد. بعد معنوي انسان جنبه معرفتي اوست كه نبايد وجود خودش را مدفن خورد و خوراك و شهوت و حرص قرار بدهد. به اين ترتيب مي‌توان نتيجه گرفت كه يكي از بهترين اعمال در شب قدر تفكر و تامل است كه بهتر از يك سال عبادت است. همانطور كه پيامبر اسلام(ص) فرمودند: « تفكر ساعه افضل من عباده سبعين سنه» به اين مفهوم كه يك ساعت تفكر كه منجر به خداپرستي و تربيت نفس شود، از 70سال عبادت بهتر و برتر است.
* از سروده‌هاي عليرضا قزوه، شاعر معاصر
- شب قدر در قرآن
اگر بخواهيم فضيلت‌هاي شب قدر را بدانيم، بهترين و معتبرترين مرجع ما قرآن‌كريم است. با مروري بر آيه‌هاي قرآن به اندازه ظرفيت درك و عقلمان، دستمان مي‌آيد كه اين شب تا چه اندازه بركت و رحمت براي ما دارد و شأن آن تا كجاست.
شب توبه
سوره دخان؛ آيه‌هاي 2و 3: وَ الْكتَبِ الْمُبِينِ ؛ إِنَّا أَنزَلْنَهُ في لَيْلَهٍ مُّبَرَكَه ٍإِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ؛ سوگند به اين كتاب آشكار. ما آن را در شبي پربركت نازل كرديم، ما همواره انذار‌كننده بوده‌ايم. خداي متعال در سوره دخان قسم بزرگي ياد مي‌كند: «قسم به اين كتاب آشكار» قسم به اين عظمت، آن هم ازطرف خدا نشان مي‌دهد كه قرار است مطلب خيلي مهمي بيان شود؛ «به درستي كه ما قرآن را در شب پربركتي نازل كرده‌ايم». شب مبارك همان شب قدر است كه سودمند و پر از خير است. و حالا كه قرآني سراسر خير و بركت در اين شب نازل شده، پس اين شب و لحظه‌هاي آن هم بايد پربركت باشد. اما قرآن براي بيم دادن و انذار نازل شده، پس شب قدر هم شبي است براي استغفار، توبه كردن و پرهيز از گناه.
شب تعيين سرنوشت
سوره دخان، آيه 4: «فِيهَا يُفْرَقُ كلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ؛ در آن شب كه هر امري طبق حكمت خداوند تنظيم مي‌شود.» شب تعيين سرنوشت، عنوان خوبي براي شب قدر است؛ چون تقدير يك سال آينده براي هر كدام از ما در اين شب مشخص مي‌شود. اينكه قرار است چه رحمت‌هايي از طرف خدا به ما برسد، ازدواج مي‌كنيم يا نه، بچه‌دار مي‌شويم يا نه، سفر زيارتي مي‌رويم يا نه، رزق‌مان زياد است يا نه و اصلا تا شب قدر سال بعد زنده مي‌مانيم يا نه؟ همگي در شب قدر مشخص مي‌شويم. براي همين است كه بايد بيدار باشيم، احيا بگيريم و دعا كنيم كه سرنوشت خيري داشته باشيم.
- بهره‌مندي از شب قدر با احيا گرفتن
حجت‌الاسلام ارفع مي‌گويد غفلت از شب‌قدر، خسران است
مي‌دانيم كه قرآن‌كريم در يك شب كه با نام ليله‌القدر شناخته شده، بر وجود مبارك پيامبر اكرم(ص) نازل شده است. از همين رو هر سال اين شب را قدر مي‌فهميم و مراسم احيا برگزار مي‌كنيم. حجت‌الاسلام كاظم ارفع، پژوهشگر و نويسنده فرهنگ و معارف اهل‌بيت، درباره دليل تكرار شب قدر در هر سال توضيح مي‌دهد: «هر كسي كه طالب خير و بركت در زندگي است، حتما بايد شب قدر را احيا بگيرد و بيدار باشد. در اين مدت هم بايد به ذكر و مناجات با خدا مشغول شود، قرآن تلاوت كند، در آيه‌هاي قرآن تفكر و تامل كند و دعاهاي توصيه‌شده در كتاب‌هاي دعا را بخواند. چون امور مربوط به يك سال زندگي ما در شب قدر مشخص مي‌شود و هرچند كه دعا و مناجات مي‌تواند در روند بهره‌مندي ما از خير و بركت مؤثر باشد، اما اصل تقدير امور در قدر اتفاق مي‌افتد».
اما شايد اين پرسش براي شما هم پيش آمده باشد كه اگر تقدير امور در شب قدر اتفاق مي‌افتد، پس نقش اختيار ما در طول سال چه مي‌شود؟ اين كارشناس ديني در اين‌باره توضيح مي‌دهد: «بركت‌ها و رحمت‌هاي الهي در شب قدر مشخص مي‌شود تا هر كسي براساس ظرفيت و كارهاي خيري كه در طول سال انجام مي‌دهد، از آن بركت‌ها بهره‌مند شود. بنابراين مي‌توان گفت كه محتواي اصلي رحمت الهي در شب قدر تعيين مي‌شود، اما اين رحمت‌ها با اسباب و وسايلي به‌دست ما مي‌رسد ازجمله كارهاي خيري كه در طول سال انجام دهيم و منشا خير و بركت در زندگي‌مان مي‌شود».
او تصريح مي‌كند: «اين نكته هم بايد مدنظر قرار بگيرد كه قرآن‌كريم در شب قدر بر رسول اكرم(ص) نازل شده و همين اتفاق نشان‌دهنده بركت‌هاي فراوان شب قدر است. يعني وقتي در اين شب حوادث هر سال تا سال بعد مشخص مي‌شود، مي‌توانيم با دعا و مناجات در اين شب از خدا بخواهيم كه برايمان خير بنويسد و رحمتش را شامل حال ما كند. از اينجا مشخص مي‌شود كه اگر كسي به شب قدر بي‌توجهي كند و به خواب يا بدتر از آن گناه و معصيت، شب قدر را بگذراند دچار خسراني مي‌شود كه عذاب را براي او به‌دنبال دارد».