مدخل معمولاً با حروف پرنگ‌تر در اول متن می‌آيد و درواقع، متن آن كلمه را شرح می‌دهد. بزرگ‌ترین فرهنگ‌نامه‌ها بیش‌ترین مدخل‌ها را دارند اما موضوع دیگری که به همان اندازه اهمیت دارد زبان نوشتاری فرهنگ‌نامه‌ها است.
زبانی که باید برای بیش‌تر خواننده‌ها قابل‌درک باشد. بسياری از خواننده‌ها و کسانی که مخاطب فرهنگ‌نامه‌ها هستند نوجوان‌‌اند پس حق دارند که فرهنگ‌نامه‌ي مخصوص خودشان را داشته باشند، آن‌هم با مدخل‌هايي كه بيش‌تر به كارشان بيايد و زبانی که برايشان آشناتر و خوشايند‌تر باشد.
فرهنگ‌نامه‌ي کودکان و نوجوانان با هدف تأمين این نیاز تأسیس شده است. در دفتر اصلی این فرهنگ‌نامه در نزدیکی خیابان انقلاب تهران با «نصرالله افاضل»، عضو شوراي مديريت فرهنگ‌نامه و «پروین فخاری‌نیا»، هماهنگ كننده‌ي اجرايي جلد 18، دو تن از دست‌اندرکاران این پروژه‌ي بزرگ به گفتوگو مي‌نشينیم.
دور و برِ ما پر از نسخه‌های گوناگون معروف‌ترین فرهنگ‌نامه‌های جهان است و مي‌شود گفت در حال و هواي فرهنگ‌نامه‌اي، درباره‌ي اين فرهنگ‌نامه‌ي بزرگ گفتوگو مي‌كنيم.
به گفته‌ي افاضل، کار فرهنگ‌نامه از سال 1358 آغاز شد و بیش از 600 نفر از متخصصان و دانشمندان در نوشتن و آماده‌کردن آن همكاری كردند. 16 جلد فرهنگ‌نامه چاپ شده و سه جلد در مراحل تألیف و ویراش قرار دارد و در مسیر چاپ است.
تقریباً در هرجلد حدود 200 نفر همکاری کرده‌اند که این همکاری همه‌ي قسمت‌های فرهنگ‌نامه از نوشتن مقاله‌ها تا تهیه‌ي عکس‌ها و تصاویر را دربرمي‌گيرد.
در هشت سال آینده «ویراست» نخست فرهنگ‌نامه تمام می‌شود و بعد ویراست جدید در دستور کار قرار دارد. البته در حال حاضر هم مقاله‌های 14 جلد اول روزآمد می‌شوند و به‌صورت جلد‌های تکمیلی به چاپ می‌رسند.
- الآن دوران تسلط اینترنت آن‌هم روی تلفن‌های همراه است. با تایپ یک کلمه انبوه اطلاعات مربوط به آن به همراه عکس‌های گوناگون به دست می‌آید. در این وضعيت، فرهنگ‌نامه‌ي كودكان و نوجوانان به‌صورت یک کتاب چاپی چه‌قدر ممکن است مورد استفاده‌ي مخاطبان باشد؟
افاضل: امروز اطلاعات ارزان و در دسترس است، ولی باید منبع درست با زبان قابل فهم را پیدا کرد. منبعی معتبر که به زبان روان نوشته شده باشد.
ویژگی اصلی فرهنگ‌نامه، شیوه‌ي بیان آن برای نوجوانان است. تلاش کرده‌ایم تمام شرح و تعریف‌ها بی‌طرفانه باشد تا هرخواننده‌ای بتواند آن‌چه را كه درمي‌يابد، از هر مدخل برداشت كند.
ما اطلاعات مستند را منتقل کرده‌ایم و قضاوت را به عهده‌ي خوانندگان گذاشته‌ایم تا خودمان درباره‌ي موضوع‌های مختلف داوری خوب و بد نکرده باشیم. البته مخاطب فقط نوجوان‌ها نیستند، پدر و مادر‌ها هم هستند.
تدوین این فرهنگ‌نامه به این بزرگی در ایران سابقه نداشته و در منطقه هم در این ابعاد کم‌سابقه بوده است. فرهنگ‌نامه‌های نوجوانان باید در کتاب‌خانه‌هاي مدارس باشند تا دانشآموز و معلم به خوبی بتوانند از آن‌ها استفاده کنند.
- ولی تعداد فرهنگ‌نامه‌های ترجمه شده‌ي ریز و درشت در بازار کم نیست.
فخاری‌نیا: تفاوت این دانش‌نامه با دانشنامههای ترجمه‌شده این است که در دانشنامههای ترجمه‌شده بخش مربوط به ایران کم و ضعیف است.
حتی دانشنامه‌ی «بریتانیکا» هم درباره‌ي ایران منابع کمی دارد. دانشنامههای «وُرلد بوک»، «كمپتون»، «نالج» و «آکسفورد» هم همین کمبود را دارند. طبیعی است که آن‌ها درباره‌ي کشور و زبان خودشان منابع بیش‌تری داشته باشند.
پس وظیفه‌ي ما است که در فرهنگ‌نامه‌های فارسی که خودمان آن‌ها را می‌نویسیم، اطلاعات کافی درباره‌ي ایران بگذاریم.
خانم توران میرهادی تأکید می‌کردند که باید در روایت‌کردن تاریخ جهان بتوانیم سهم خودمان را نشان بدهیم. پس از این‌که تمدن یونانِ باستان برتری خودش را از دست داد تا سال‌های سال بعد که دوران رنسانس رسید، تمدن در کشور‌های اسلامی حفظ شد و ما وظیفه داریم از این مقطع یاد کنیم.
این را هم اضافه کنم که اگرچه دانشنامهي ما چاپی است، اما از همین الآن به فکرِ برخط (آنلاین) کردن آن هستیم و از دو سال قبل تحقیق در این‌باره شروع شده است.
افاضل: فرهنگ‌نامه که به زبان ساده برای کودک و نوجوان ایرانی تألیف شده است که 40 درصد مقاله‌های آن مربوط به ایران و بقیه مربوط به بقیه‌ي نقاط جهان است.
این فرهنگ‌نامه شاخه‌های مختلفی از علوم گوناگون از ریاضی تا پزشکی، ادبیات و اقتصاد دارد که روي‌هم، در 30 گروه علمی جای گرفته‌اند.
شمار مدخل‌های فرهنگ‌نامه 7000 مدخل است. فرهنگ‌نامه به این قصد نوشته شد که به بچه‌ها روش کسب اطلاعات را یاد بدهد و آن‌ها را به جست‌وجو وادار کند. آن چیزی که اهمیت دارد تفکر علمی و شیوه‌ي نقد و بررسی است.
- اشاره كرديد كه مقاله‌هاي 14 جلد اول روزآمد مي‌شوند. این به‌خاطر تغييري است كه درطول زمان در موضوع‌ها و يا دانش بشري رخ مي‌دهد، راهي براي روزآمد‌شدن کتاب‌های چاپ و توزیع شده هم وجود دارد؟
فخاری‌نیا: هر جلد 250 تا 300 مقاله دارد و مسلم است که اطلاعات مربوط به برخي موضوع‌ها تغيير مي‌كند، زیرا دانش بشر در حال پیشرفت است. یک بار در جلد پنجم و یک بار در جلد يازدهم این روزآمد شدن اتفاق افتاد.
این دو جلد شامل مقاله‌هایی از جلد‌های پیش از خود هستند که نیاز به بازنویسی داشتند به همراه نمایه (فهرست) جدید موضوع‌ها و مقالات قدیمی و تکمیلی.
افاضل: تهیه‌ي متن و تصاوير و... فرهنگ‌نامه پژوهش پر پیچ و خمی است که نگاه به آینده دارد. فناوری‌هایی مانند تلویزیون که در حال پیشرفت است یا دانش ذرات بنیادی که دانشی جوان محسوب می‌شود، دائم تغییر می‌کنند و باید به تناسب تغييرهاي آن‌ها اطلاعات جدید ارائه بدهیم.
البته در روزآمدسازی تغییرات شدیدی رخ نمی‌دهد که نوشته‌های قبلی بی‌استفاده شود، بلکه اطلاعات قبلی با استفاده از اطلاعات جدید اصلاح می‌شوند.
خواننده‌ای که مثلاً در جلد دوم مقاله‌اي در مدخل رایانه خوانده است، درجلد يازدهم با پیشرفت‌های آن بيش‌تر آشنا می‌شود. بعضی از تغییرات هم به دلیل اتفاق‌هاي تاریخی پیش می‌آید.
مثلاً زمانی که جلد‌های اول دانش‌نامه نوشته می‌شد آلمان از دو کشور جداگانه‌‌ي آلمان‌شرقی و آلمان‌غربی تشکیل می‌شد. اما الآن این دو به هم پیوسته و یک کشور را تشکیل داده‌اند.
- نمی‌شود صبر کرد و وقتی همه‌ي جلد‌ها آماده شد، یک باره همه را با هم منتشر کرد؟
افاضل: چرا، بعضي از فرهنگ‌نامه‌ها به همین شکل چاپ می‌شوند و بعضی به‌تدریج. به امکانات و شیوه کاری بستگی دارد. بنیان‌گذران فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان در ابتدا تصمیم گرفته بودند به این شیوه آن را چاپ کنند.
- این کار خیلی طول می‌کشد و هزینه‌ي زیادی دارد.
افاضل: دانش‌نامه با کمک‌های مردمی اداره می‌شود. ما هیچ کمک دولتی دریافت نکرده‌ایم. فقط بعضی از دوره‌های آن خریداری و توزیع شده است.
اگر اسامی همکاران ما را ببینید متوجه می‌شوید که مجموعه‌ي بزرگی از برترین پژوهشگران در تهیه‌ي این فرهنگ‌نامه با ما همکاری کرده‌اند. بیش‌تر آن‌ها داوطلبانه این کار را انجام می‌دهند. فرهنگ‌نامه متعلق به کل ملت ایران است و باید این تعلق در نظر گرفته شود.
البته کار تدوین فرهنگ‌نامه بارها با مشکل مالی شدید روبه‌رو شده است، اما همیشه کار پیش رفته و در آینده هم همین‌طور خواهد بود. البته اگر کمک‌های مردمی روان‌تر و مشخص‌تر به ما برسد کار هم سریع‌تر انجام خواهد گرفت.
موضوع مالی نیست، مسئله‌ي انتشار و چاپ و مخصوصاً رساندن اثر به دست مخاطب هم در میان است. هر جلد 5500 نسخه شمارگان (تیراژ) دارد که باید به‌درستی و دقيق به دست مخاطبان برسد. ما بیش‌تر از هرچيزي به این فکر می‌کنیم.
- فرهنگ‌نامه‌های جهانی هم نسخه‌های نوجوانانه دارند؟
فخاری‌نیا: بعضی از دانش‌نامه‌ها به‌طور کلی برای رده‌های سنی مختلف توصیه می‌شوند. مثلاً می‌گویند آکسفورد برای دوره‌ي دبستان، همپتون برای دوره‌ي راهنمایی و ورد بوک برای دبیرستان قابل استفاده است.
بعضی از انتشاراتي‌هاي خارجی هم برای هر دوره‌ي سنی دانشنامهي مناسب آن را چاپ کرده‌اند. مثلاً دانشنامهي عمومی «بریتانیکا»، دو دانشنامهي کوچک‌تر «ويراست دانشآموز» (Student Edition) و «دانشنامهي کودکان» (Kids Encyclopedia) هم دارد.
- گفتید که این فرهنگ‌نامه به زبان قابل درک برای نوجوانان نزدیک است. چه‌طور به این زبان رسیدید؟
فخاری‌نیا: اول این‌که از کارشناسانی مانند ایرج جهانشاهی و ایران گرگین استفاده کردیم که بنیانِ زبان کودک را می‌شناسند و دوم این‌که ما شورای مشورتی کودک و نوجوان داریم.
کودكان و نوجوانان 10 تا 16 ساله مقاله‌ها را می‌خوانند تا ببینند که چه‌قدر می‌توانند به سادگی آن‌ها را درک کنند. این شورای مشورتی نیازسنجی هم انجام می‌دهد که چه موضوعی برایشان جالب است و امکان دارد که به مدخل‌ها اضافه‌شود.
وجود خانم توران میرهادی که بادنیای کودکان آشنا بودند هم خیلی مؤثر بود. محدوده‌ي سنی مخاطب 10 تا 16 سال است، اما هم کودکان کم‌سن‌تر جذب می‌شوند و هم متخصصان رشته‌های دیگر که سؤالی خارج از تخصص خود دریافت کرده‌اند می‌توانند از این فرهنگ‌نامه استفاده کنند.
افاضل: به طور کلی کتاب باید جاذبه داشته باشد، به ذهن بچسبد و رؤیا‌ها را غلیظ کند. در این بین استفاده‌ي درست از زبان فارسی هم اهمیت زیادی دارد.
یکي از عواملي كه می‌تواند اتحاد کشور ما را حفظ کند زبان فارسی است. درست در همین‌جا است که مشخص می‌شود جست‌وجوی مستقیم در اینترنت ممکن است مشکلاتی هم داشته باشد، زیرا خیلی از سایت‌ها زبان درستی ندارند؛ اما فرهنگ‌نامه با این امتیاز زیر نظر شورای کتاب کودک توليد مي‌شود.
فرهنگ‌نامه در سال 1377 برنده‌ي جایزه‌ي کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، در سال 1379 برنده‌ي جایزه‌ي انجمن ترویج علم ایران و در سال 1383 برنده‌ي جایزه‌ي بهترین مقاله‌های دینی در فرهنگ‌نامه‌ها شد.
- می‌گویند که کمک به رشد تفکر انتقادی در نوجوان هم کم اهمیت‌تر از ارائه‌ي اطلاعات به او نیست. فرهنگ‌نامه در این زمینه چه کاری انجام می‌دهد؟
فخاری‌نیا: فرهنگ‌نامه به رشد تفکر انتقادی کمک می‌کند، چون در آن قضاوت نمی‌کنیم و بچه‌ها متوجه این هم می‌شوند که قبلاً درباره‌ي یک مفهوم ساده چه‌قدر اظهار نظر‌های مختلف و قضاوت‌هاي گوناگون شنیده بودند.
یک بار با جمعی از همکاران به روستایی در سمنان رفته بودیم. بچه‌ها و بزرگ‌تر‌ها جمع شده بودند. درباره‌ي یک بیماری از آن‌ها سؤال کردیم. تقریباً همه چیز‌هایی از این بیماری شنیده بودند، ولی دانسته‌های آن‌ها مخلوطی از اتفاقات واقعی و شایعه‌ها بود.
صبر کردیم تا هر کس تعریف و نظر خودش را بگوید و بعد مدخل آن بیماری را از روی دانش‌نامه خواندیم. بچه‌ها و بزرگ‌تر‌ها تعجب کردند که «تعریف» درست چه‌قدر می‌تواند جالب و کامل باشد.
عكس‌ها: مهبد فروزان
- كار داوطلبانه
شورای کتاب کودک سازمانی فرهنگی‌پژوهشی، غیردولتی و غیرانتفاعی است که از سال 1341 برای کمک به شکوفایی ادبیات کودکان و نوجوانان فعاليت خود را آغاز كرد.
این شورا پس از مدتي، تدوین فرهنگ‌نامه‌ي کودکان و نوجوانان را هم در دستور كار خود قرار داد و خانم توران میرهادی تا سال 1393 به‌عنوان بنیان‌گذار و دبیر اجرایی این فرهنگ‌نامه مشغول کار بود.
اکنون با تشکیل دفتر تألیف فرهنگ‌نامه کار تألیف زیر نظر شورای مدیریت پیش می‌رود. سازمان فرهنگ‌نامه شامل بخش‌های علمی و اداری همراه با بخش انعکاس حمایت‌های مردمی و پیش‌گفتار ناشر و مؤلف در آغاز هر جلد به تفصیل آمده است و ارزش والای کار آن‌ها را نشان می‌دهد.
روش استفاده از فرهنگ‌نامه‌ي کودکان و نوجوانان آسان است. مدخل اصلی به‌صورت الفبایی و با حروف درشت و سیاه چاپ شده است. جمله‌ي اول هر مقاله کوتاه‌‌ترین پاسخ را در اختیار مراجعه‌کننده می‌گذارد.
بند اول آگاهی‌های ضروری را به‌شکل فشرده ارائه می‌کند و در بند‌های بعدی به تدریج اطلاعات گسترده می‌شود. نقشه‌ها، نمودار‌ها، تصاویر و ارجاع‌های درون مقاله و پایان آن نيز، خواننده را به موضوع‌های مرتبط راهنمایی می‌کند.