به گزارش همشهری‌آنلاین ديوان صافي با تعليقات و مقدمه‌هاي مفصل به قلم اصغر فردي تدوين و منتشر شده است.
آیین رونمایی دیوان فارسی و ترکی کریم‌آقا صافی تبریزی در ایوان شمس
اين كنگره توسط «بنياد شهريار» و به معاضدت معاونت اجتماعي و فرهنگي و سازمان نوسازي شهرداري تهران برگزار مي‌شود. از آقای فردی خواستیم یادداشتی درباره اهمیت و جایگاه صافی تبریزی بنویسند که ایشان به رغم گرفتاری‌های فراوان متنی را برایمان ارسال کرده‌اند که از نظر شما گرامیان می‌گذرد.
- جايگاه ممتاز صافي در ادبيات رثائي
توَفق ادبيات رثائي اهل‌البيت «ع»ا در زبان تركي نسبت به نظاير خود در زبان‌هاي اسلامي از حيث كيفي و كمّي موضوعي بلامنازع است.
صافي معروف‌ترين و موجه‌ترين شاعر ادبيات مرثية تركي‌ست.كمتر تبريزي ـ و به‌وجه عام‌تر ـ آذربايجاني را مي‌توان يافت كه يك‌بار در يك هيأت يا دستجات عزاداري شركت كرده باشد و نامي و شعري از صافي و شعري از او را نشنيده باشد. «هيأت چهارده‌معصوم صافي» عمري 80 ساله دارد.
وجود «ديوان چهارده معصوم» منحصر به ادبيات رثائي تركي بود كه ابتكار نخستينگي آن هم به نام صافي‌است.
- جهاد قلمي وجهة ادبي مكتوم صافي
شاعران نادري در هم‌سوئي با انقلابيون مشروطه‌خواه سنگر به سنگر مي‌گشتند و براي تشجيع مجاهدان اشعار وطني مي‌خواندند، اما نفوذ صافي مرثيه‌سرا به دليل قبول خاطر مردمي بيشتر بود.
بعد از اعدام جمعي رهبران مشروطه در ظهر عاشوراي 1330 انقلابيون براي جذب قاطبة صنوف مردم به صافي متوسل شدند تا در مراسم تشييع جنازة ثقه‌الاسلام شهيد پيشاهنگي كند. او با سرودن و خواندن سوگواره‌اي انقلابي و حركت در صف مقدم مردم قيامي دوباره پديد آورد. بنابه نقل نصرت‌الله فتحي در كتاب «زندگينامة شهيد نيكنام ثقه‌الاسلام» طي توصيف نقش تاريخي صافي در اين واقعه، تعداد كثيري از مردم از شدت حزن و گريه در طول مسير بيهوش مي‌افتادند و روس‌ها در مقابل چنين وضعيت عاجز شده بودند.
بنابه نوشتة كسروي صافي يكي از مهم‌ترين عوامل انجذاب مردم به شيخ محمد خياباني هم بود. او اين بيت درخشان صافي را شاهد مي‌آورد:
به هلاكت رسد امروز ز ناداني خويش
دست بيعت ندهد هر كه «خيابانـي» را
صافي در كلية حوادث مهم سياسي و اجتماعي زمان خود مانند تشكيل دارالشوري ـ انتخابات مجالس يكم تا سوم ـ قتل و غارت اكراد ياغي به سركردگي «اسماعيل‌آقا سيمكو» ـ نسل‌كشي مردم غرب آذربايجان توسط داشناك‌ها، آثوري‌هاي جلو، قشون عثماني و سواران سيمكو ـ تجاوز روس فواي روس و عثماني ـ قيام خياباني ـ تشكيل كابينة سياه ـ كودتاي رضاخان ـ قرارداد 1919 ـ فساد مديران و حكام ايالتي و حوادثي ازين دست بي‌توقف مشغول جهاد قلمي، روشنگري و تشجيع مردم بود.
اشعار وطني صافي بيشتر در روزنامة «تجدد» ارگان حزب دموكرات ايران به رهبري خياباني و گاه در سائر جرائد معتبر تبريز و همچنين مطبوعات باكو مانند «بيرق عدالت» و «آذربايجان جزو لاينفك ايران» منتشر مي‌شد.
- جاذبه ديگر هنر صافي
يكي از فصول ديوان صافي روايت بُعد موسيقيائي شاعر است. صافي در موسيقي نيز ذوي‌الجوانب بوده است. صافي علاوه بر تسلط بر رديف موسيقي ايراني مكتب تبريز كه از خلال اشعار او در كاربرد ماهرانة اصطلاحات و اسامي گوشه‌هاي موسيقي پيداست، نوازندة چيره‌دست «تار» و «ضرب» نيز بوده است. براي توصيف مهارت نوازندگي او افسانه‌هائي در ميان مردم شايع و رائج است. او تصنيف‌ساز خبره‌اي نيز بوده كه خود كلام تصانيف خود را هم مي‌سروده است. از استاد شهريار نقل شده، اقبال‌السلطان كه مانند ديگر استادان آواز آن روزگار از خواندن تصنيف استنكاف مي‌كرده و معمولاً در اجراها تصنيف‌خواني را همراه خود مي‌برده در موارد استثنايي جز تصانيف عارف فقط ساخته‌هاي صافي را مي‌خوانده و در رپرتوار سحري‌خواني‌هايش هم رباعيات عرفاني صافي را جاي مي‌داده است. امروزه فقط كلام تصانيف صافي در دست است كه نام دستگاه هريك از تصانيف نوشته شده و دريغ كه ملودي هيچيك از آن تصانيف باقي نمانده است.
صافي از مهارت عملي و دانش موسيقيائي خود به‌عنوان وسيلة تبليغ عقائد اجتماعي خود نيز بهره‌برداري كرده و بسياري از سرودهاي دورة مشروطيت و قيام خياباني از جمله سرود رسمي ژاندارمري و سرود دبستان‌ها را ساخته كه در ديوان او مندرج است.
كشف اشعار غيررثائي گمشدة صافي بعد از يك قرن
تاريخ و اهل ادبيات تركي طي 90 سال تاكنون صافي را صرفاً شاعر مرثيه‌سرا مي‌پنداشت و ضمن مسموعاتي دربارة وجود غزل‌هاي بسيار استادانه و شيرين او هيچ شعر غيررثائي از صافي در دست نبود. علماء ادبي تمام آن اشعار را سوخته و از بين رفته مي‌انگاشتند.
اخيراً اصغر فردي در ادامة تتبعات سالياني خود از وجود يگانه فرزند ذكور صافي مطلع شده كه در حيات و ساكن طهران است. وجود فرزندي از صافي كه در سال 1308 (سن 48 سالگي) فوت كرده بسيار غيرمنتظره بود. اما فرزند شاعر (حاج‌محمدآقا صافي) هنگام وفات پدر 8 ماهه بوده كه امروز توفيق معاصرت با وي رفيق ماست.
اين كشف داراي اهميت چندجانبه است. علاوه بر اهميت ذات دستيابي و ضبط آثار غيررثائي شاعر بلندپايه‌اي چون صافي ـ كه خود معرف مواضع فكري و رفتار سياسي شعراي اهل‌بيت «ع» در زمانه‌پوئي آنهاست، گنجينه‌اي گرانسنگ دربارة پرماجرا‌ترين و شورانگيزترين دورة تاريخي آذربايجان مي‌باشد. ادبيات مشروطه، مخصوصاً حوزة شعر در اثر بي‌توجهي و يا محو عامدانة سياسي همواره مبتلاي فقر بوده كه وجود مجموعه‌اي چنين، با آنهمه تنوع موضوعات به ارزش اين گنجينه مي‌افزايد.
- فرجام صافي
سركوب قيام شيخ شهيد موجب يأس و سرخوردگي بسياري از مجاهدان راستين شد. اين فاجعه هزينه‌هاي سنگيني مانند تعويق طولاني آزادي در ايران را به ملك و ملت تحميل كرد. در نتيجة وقايع پي‌در‌پي مانند كابينة سياه، كودتاي سوم حوت و اوضاع من‌تبع آن بسياري از آزاديخواهان، از جمله صافي زاويه‌گزين و دق‌مرگ شدند. شاعر جوان و دستيار شيخ شهيد (تقي رفعت) ترور شد و به قتلش نام انتحار دادند، بنيانگذار شعر نو فارسي و شاعر مشروطه (جعفر خامنه‌اي) نام ديگر كرد و باقي عمر طولاني خود را با اختفاء و كتمان خود زيست.
بعد از قتل شيخ ديگر كسي صافي را خندان نديد و او هشت سال باقي عمر خود را فقط در هيئات عزاداري مرثيه خواند و گريست و عاقبت در 48 سالگي درگذشت.