اگر ديگران با چنين فردي كاري نداشته باشند، كشتي غرق خواهد شد و اين فرد نادان همه را به كشتن خواهد داد. گناهكاران با گناه‌شان باعث فساد و خرابي در يك جامعه مي‌شوند و به همين دليل بايد آنها را به معروف فرا خواند و از منكر بازداشت. براساس روايات متعدد اسلامي، امر به معروف ونهي ازمنكر از واجبات و فرايض بسيار مهم و بزرگ اسلامي به شمار مي‌رود و افرادي كه اين فريضه بزرگ الهي را ترك مي‌كنند يا در برابر آن بي‌تفاوتند گناهكار خواهند بود و كيفري سخت و سنگين در انتظار آنهاست. اما انجام اين فريضه واجب، قواعد و احكامي دارد كه همه موظف هستند با آنها آشنا شوند. يادتان باشد كه احكام مربوط به امربه معروف و نهي از منكر بسيار مفصل است اما اينجا مي‌توانيد با كليات احكام مربوط به اين موضوع بيشتر آشنا شويد.
- چه شرايطي لازم است؟
براي واجب شدن امر به معروف و نهي از منكر، 4شرط لازم است كه در جدول زير به آن اشاره شده است:
- شرايط لازم
1- علم به معروف و منكر - يعني امر و نهي‌كننده بايد معروف و منكر را بشناسد، مگرنه موظف نيست امر به معروف و نهي از منكر كند
2- احتمال تأثير - يعني امر و نهي‌كننده بايد احتمال بدهد كه امر و نهي او اثر و نتيجه‌اي، هرچند در آينده دارد
3- اصرار بر گناه - بايد شخص گناهكار بر استمرار گناه، اصرار و سماجت داشته باشد
4- نداشتن مفسده - اگر امر و نهي موجب شود به شخص امر و نهي‌كننده يا به مسلمان ديگر ضرري از قبيل ضرر جاني يا آبرويي يا مالي برسد، در اينجا امر و نهي واجب نيست
نكته 1: امر به معروف و نهي از منكر درصورتي واجب است كه واجد شرايط چهارگانه باشد، بنابراين اگر امر و نهي يكي از آن شرايط را نداشته باشد مثلا ضرر داشته باشد در اين صورت، امر و نهي واجب نيست، هر چند شرايط ديگر را دارا باشد.
نكته 2: نهي از منكر كردن كسي كه نمي‌دانيم كارش حرام است يا نه مثلا معلوم نيست موسيقي‌اي كه گوش مي‌دهد از نوع مبتذل و حرام آن است يا حلال، واجب بلكه جايز نيست.
نكته 3: اگر معلوم شود كه يك فرد گناهكار بدون اينكه امر و نهي شود خود از خطا دست برمي‌دارد يعني معروف را به‌جا مي‌آورد و منكر را ترك مي‌كند امر و نهي او واجب نيست.
نكته 4: مكلف موظف است ملاحظه اهميت را بكند يعني بايد در تمام معروف و منكرها بين ضرر امر و نهي و فسادي كه بر اثر ترك امر و نهي ايجاد مي‌شود مقايسه كند و سپس به آنچه مهم‌تر است عمل كند؛ مثلا كسي كه مي‌ترسد درصورت اقدام به امر به معروف و نهي از منكر كسي كه داراي نفوذ و موقعيت اجتماعي خاصي است از ناحيه او ضرر قابل توجهي ببيند، واجب نيست او را امر و نهي كند به شرطي كه منشأ ترس‌اش، عقلايي باشد ولي سزاوار نيست كسي به صرف ملاحظه مقام كسي كه واجب را ترك كرده يا مرتكب فعل حرام شده و يا به صرف احتمال وارد شدن ضرر كمي از طرف او، تذكر و موعظه به برادر مؤمن خود را ترك كند. به هر حال رعايت مهم و مهم‌تر لازم است.
سوال: اگر امر به معروف و نهي از منكر باعث بي‌آبرويي كسي كه واجب را ترك كرده يا فعل حرام را به‌جا آورده باشد، و موجب كاسته شدن احترام او در برابر مردم شود، چه حكمي دارد؟
اگر در امر به معروف و نهي ازمنكر، شرايط و آداب آن رعايت شود و از حدود آن تجاوز نشود، اشكال ندارد.
سوال: آيا مي‌توان كارمنداني كه نماز نمي‌خوانند را جريمه كرد؟
اگر براي مسئولان به‌طور قطعي ثابت شود كه بعضي از كارمندان اداره‌ها در خواندن نماز كوتاهي كرده يا اصلا نماز نمي‌خوانند و نصيحت و راهنمايي هم تأثيري نداشته باشد واجب است از تأثير مداومت بر امر به معروف و نهي از منكر با رعايت شرايط آن غفلت نكنند و درصورت نااميدي از تأثير امر به معروف نسبت به آنان، اگر بر حسب مقررات قانوني محروم ساختن اينگونه افراد از مزاياي شغلي مجاز باشد بايد در مورد آنان اجرا شود و به آنان تذكر هم داده شود كه اين محروميت بر اثر سستي و كوتاهي‌شان در انجام اين فريضه الهي اتخاذ شده است.
- برچه كساني واجب است؟
امر به معروف و نهي از منكر يك اصطلاح شرعي است به معني مردم را به‌كار نيك واداشتن و از كار زشت بازداشتن. براساس نظر تمامي فقها، محدوده امر به معروف و نهي‌ازمنكر منحصر به قشر و صنف خاصي از مردم نيست و تمام اقشار و اصناف واجد شرايط را دربرمي‌گيرد، حتي بر زن و فرزند واجب است كه هنگام مشاهده ترك معروف يا انجام حرام توسط پدر و مادر يا شوهر، به امر به معروف و نهي از منكر درصورت تحقق شرايط آن اقدام كنند.
نكته 1: در امر به معروف و نهي‌ازمنكر لازم نيست كه امر و نهي كننده، خودش به آنچه امر مي‌كند عمل كند و از آنچه نهي مي‌كند اجتناب بورزد؛ يعني امر و نهي بر شخص گناهكار هم واجب است و او نمي‌تواند به عذر اينكه گناه مي‌كند خود را از اين وظيفه بزرگ تبرئه سازد.
- مراحل امر معروف و نهي‌ازمنكر
كسي كه بايد امر به معروف و نهي از منكر كند و شرايط چهارگانه آن هم تحقق يافته است، مراحل اين واجب شرعي را نيز بايد رعايت كند؛ يعني مثلا از همان ابتدا نبايد به امر و نهي عملي(فيزيكي) بپردازد. اين فريضه واجب 3مرحله دارد كه براساس جدول زير است:
مراحل به‌ترتيب - نوع امر و نهي كردن - توضيح
مرحله اول - امر و نهي قلبي - يعني مكلف بايد رضايت قلبي خود را نسبت به معروف و تنفر و انزجار دروني خود را نسبت به منكر مثلا با لبخند زدن يا اخم كردن آشكار سازد و از اين راه فردي كه معروفي را ترك مي‌كند يا منكري را به‌جا مي‌آورد را به انجام معروف و ترك منكر وادار سازد
مرحله دوم - امر و نهي لساني(زباني) - مقصود از امر و نهي زباني اين است كه مكلف بايد با گفتن از طرف بخواهد از منكر دست بردارد و معروف را انجام دهد
مرحله سوم - امر و نهي عملي - مقصود از امر و نهي عملي اين است كه مكلف بايد با اِعمال قدرت و به‌كار بردن جبر و زور، طرف را از انجام منكر و ترك معروف باز دارد
نكته 1: برخي از راه‌هاي امر و نهي قلبي عبارتند از: با تبسم و لبخند و روي گشاده برخورد كردن، چشم فرو بستن، خيره شدن، به روي دست زدن، دندان به لب گرفتن، با دست يا سر اشاره كردن، سلام نكردن، رو گرداندن، پشت گرداندن، صحبت را قطع‌كردن، قهر و ترك معاشرت كردن.
نكته 2: امر و نهي لساني درجاتي دارد و تا زماني كه با پايين‌ترين درجه و آرام‌ترين لحن مي‌توان به مقصود رسيد نبايد اقدام به درجه بالاتر كرد. اين درجات بر حسب شدت و ضعف و بر حسب انواعي كه دارند بسيارند. برخي از آنها عبارتند از: ارشاد كردن، تذكر دادن، موعظه كردن، پندواندرز دادن، مصالح و مفاسد و سود و زيان‌ها را برشمردن، بحث و مناظره كردن، استدلالي سخن گفتن، با غلظت و درشتي حرف زدن و با تهديد صحبت كردن.
نكته 3: با توجه به اينكه در زمان حاكميت و اقتدار حكومت اسلامي مي‌توان مراتب بعد از مرحله امر و نهي زباني را به نيروهاي امنيتي داخل (پليس) و قوه قضاييه واگذار كرد، به‌خصوص در مواردي كه براي جلوگيري از ارتكاب معصيت چاره‌‌اي جز اعمال قدرت از طريق تصرف در اموال كسي كه فعل حرام انجام مي‌دهد يا تعزير و حبس او و مانند آن نيست، واجب است مكلفان در امر به معروف و نهي از منكر به امر و نهي قلبي و زباني اكتفا كنند و درصورت نياز به توسل به زور، موضوع را به مسئولان ذي‌ربط در نيروي انتظامي و قوه قضاييه ارجاع دهند ولي در زمان و مكاني كه حاكميت و اقتدار با حكومت اسلامي نيست، بر مكلفين واجب است كه درصورت وجود شرايط، جميع مراتب امر به معروف و نهي از منكر را با رعايت ترتيب آنها انجام دهند.
سؤال: آيا قطع رحم از اقوامي كه مبادرت به ارتكاب معصيت مي‌كنند جايز است؟
اگر احتمال بدهيد كه ترك معاشرت موقت با او موجب خودداري او از ارتكاب معصيت مي‌شود، به‌عنوان امر به معروف و نهي از منكر واجب است و در غيراين صورت، قطع رحم جايز نيست.
سؤال: آيا ترك امر به معروف و نهي از منكر بر اثر ترس از اخراج از كار، جايز است؟
به‌طور كلي اگر ترس دارد كه درصورت اقدام به امر به معروف و نهي از منكر ضرر قابل توجهي متوجه خود او شود، انجام آن واجب نيست.