دانستن جهت قبله يكي از مهم‌‌ترين نيازهاي هر مسلماني محسوب مي‌شود. شايد فكر كنيد كه پيداكردن قبله با استفاده از مسير طلوع و غروب خورشيد كار نسبتا راحتي است اما لحظه‌اي تصور كنيد كه در يك جنگل با درختان انبوه يا يك آسمان ابري گير كرده‌ايد و به هيچ وجه نمي‌توانيد مسير حركت خورشيد را تشخيص دهيد آن موقع چه بايد كرد؟ يا اصلا در تاريكي شب چگونه مي‌توان جهت قبله را تشخيص داد؟ طبيعت، پر از قطب‌نماهاي مختلف است كه با شناخت آنها به راحتي مي‌توانيد جهت‌هاي جغرافيايي را پيدا كنيد. خب وقتي جهت را پيدا كرديد با علم به اينكه در كشور ما، كعبه يا همان قبله هميشه در جهت جنوب‌غربي قرار دارد، مي‌توان قبله را تشخيص داد. براي يافتن قبله با قطب‌نماهاي طبيعي در كشورهاي ديگر هم نيازمند دانستن موقعيت آن كشور از نظر جغرافيايي نسبت به كشور عربستان هستيد. اين صفحه به شما آموزش مي‌دهد كه چگونه با استفاده از عوامل طبيعي جهت‌هاي جغرافيايي را شناسايي كنيد.
- شناخت جهت‌هاي جغرافيايي در روز
خورشيد: استفاده از مسير حركت خورشيد همواره بهترين روش براي شناسايي جهت‌هاي جغرافيايي در روز است و در هرجايي كه آفتاب باشد كاربرد دارد. خورشيد از مشرق طلوع و در مغرب غروب مي‌كند. يك تكه چوب و يا يك ميله را زير آفتاب به‌صورت عمود داخل زمين فرو كنيد. سايه‌اي كه از چوب ايجاد مي‌شود را به وسيله يك سنگ علامت‌گذاري كنيد. پس از چند دقيقه سايه را نگاه كنيد. سايه به هر طرف كه حركت كرد آن طرف جهت مشرق خواهد بود. بعد هم كه مي‌توان جهت‌هاي ديگر را تشخيص داد.
خزه درختان: در جايي مثل جنگل‌هاي شمالي كشور كه ديدن نور خورشيد كاري نسبتا دشوار است با استفاده از خزه روي درختان مي‌توانيد قبله را شناسايي كنيد. خزه‌ها در جهت سايه بيشتر روي درخت رشد مي‌كنند. پس هر جايي كه خزه‌ها رشد كرده بودند طرف شمال را نشان مي‌دهد.
تنه درخت بريده شده: مي‌شود با استفاده از تنه درختان بريده‌شده هم جهت‌هاي جغرافيايي را تشخيص داد. كافي است به دواير قسمت بريده شده نگاهي بيندازيد. فاصله خط‌هاي دواير در هر جهتي كه كم بود يا مركز اين دواير به هر سمتي كه نزديك‌تر بود، آن طرف شمال و در هر جهت كه اين فاصله بين خطوط زياد بود آن طرف جنوب خواهد بود.
لانه مورچه: مورچه‌ها به‌صورت كاملا غريزي، بيشتر خاك درون لانه را به سمت شمال در لانه مي‌ريزند تا لانه آنها آفتابگير باشد؛ يعني شايد خاك‌ها دورتا دور لانه ريخته شده باشد، ولي خاك قسمت شمالي بيشتر خواهد بود. اين روش زياد كاربردي نيست چرا كه اين لانه‌ها در جايي ساخته مي‌شوند كه آفتاب وجود دارد. پس نيازي نيست براي تعيين جهت به‌دنبال لانه مورچه بگرديم مي‌توانيم از همان روش ميله و خورشيد استفاده كنيم.
- شناخت جهت‌هاي جغرافيايي در شب
ستاره قطبي: در شب يكي از راه‌هاي شناسايي قبله استفاده از ستاره قطبي است. اين ستاره جهت شمال را نشان مي‌دهد اما پيدا كردن آن كمي دشوار است. براي پيدا كردن ستاره قطبي مي‌توانيد از دب اكبر استفاده كنيد؛ 7 ستاره‌اي كه به شكل ملاقه كنار هم قرار گرفته‌اند و اگر 2 ستاره آخر را كه دسته‌ملاقه هستند با يك خط فرضي به هم وصل كنيد و ادامه دهيد به ستاره قطبي خواهيد رسيد.
ستارگان خوشه پروين: حدود 10 تا 15 ستاره هستند كه در يك قسمت تجمع كرده‌اند. اين ستاره‌ها به شكل خوشه انگور كنار هم قرار گرفته‌اند و به‌خاطر همين به آنها خوشه پروين مي‌گويند. اين ستاره‌ها از سمت شرق به سمت غرب مي‌روند. دم اين خوشه انگور هميشه به سمت مشرق است و شما مي‌توانيد به كمك آن جهت‌يابي كنيد. اين روش بيشتر در مناطق كويري كه آسماني تاريك و پرستاره دارند كاربرد دارد، چرا‌كه شناسايي اين ستارگان در فضاي شهري كار نسبتا دشواري است.
هلال ماه: برآمدگي هلال‌ماه در نيمه اول هر‌ماه مغرب و در نيمه دوم هر‌ماه مشرق را نشان مي‌دهد. اگر نمي‌دانيد در كدام نيمه‌ماه قرار داريد كافي است با يك خط فرضي دوسر هلال ماه را به هم وصل كنيد و به سمت پايين ادامه دهيد اگر شكل حرف انگليسي «p» به‌وجود آمد برآمدگي جهت مغرب را نشان مي‌دهد و اگر شكل حرف انگليسي «q» شد برآمدگي به سمت مشرق خواهد بود. شما مي‌توانيد در تمام شب‌ها غيراز شب‌هايي كه ماه كامل است از اين روش استفاده كنيد. فقط بايد تشخيص دهيد كدام قسمت‌ماه كامل و كدام قسمت ناقص است. پس از فهميدن اين موضوع از همان روش p و q استفاده كنيد و خط را در بخشي از‌ماه كه كامل نيست رسم كنيد.
ستارگان بادبادكي: حدود 7يا 8ستاره هستند كه از شرق به سمت غرب مي‌روند. اين ستارگان شكل بادبادكي يا علامت سؤال دارند. شناسايي جهت به كمك آنها، كار راحتي است. دنباله اين بادبادك جنوب را نشان مي‌دهد و مي‌توانيد از آن استفاده كنيد.
- روشي براي تعيين قبله به شكل دقيق
روشي هم وجود دارد كه مي‌توان قبله را بدون استفاده از قطب‌نما و قبله‌نما پيدا كرد. البته اين روش را فقط مي‌توان در 2روز از سال استفاده كرد. در روزهاي 7خرداد و 25تير، هنگام ظهر شرعي (اذان ظهر) مكه، خورشيد دقيقا عمود بر كعبه است و اين سبب مي‌شود شاخص در مكه سايه نداشته باشد. از اين‌رو فرد در هر مكاني كه قرار داشته باشد، خلاف سايه او (روبه خورشيد)سمت درست قبله را نشان مي‌دهد. براي آنكه اين عمل به دقت انجام گيرد، مي‌توان از يك وسيله عمود بر زمين مانند يك ميله يا چوب استفاده كرد كه خلاف جهت سايه آن، نشانگر جهت قبله است. ظهر شرعي مكه به وقت رسمي ايران در روز هفتم خرداد، ساعت 13:48 و در روز 25 تير، 13:57 است و تعيين قبله بايد در اين زمان‌ها صورت گيرد.
- استفاده از عوامل غيرطبيعي براي جهت‌يابي
1- در قبرستان‌هاي مسلمانان سنگ قبرها جهت قبله را نشان مي‌دهد.
2- طبق احكام شرعي، انسان در زمان تخلي نبايد پشت و رو به قبله باشد، به همين دليل معمولا سنگ دستشويي‌هاي مسلمانان يك زاويه حدود 90درجه‌اي با قبله دارد تا اين حكم شرعي رعايت شود.
3- قسمتي از ديوارهاي خرابه‌ها معمولا به‌طور طبيعي مرطوب مي‌شود و آثار خاك ريختگي در آن وجود دارد. اين رطوبت، معمولاسمت شمال را نشان مي‌دهد.