كلي تحقيق كرده‌ايد كه براي سلامتي بيشتر نوزادتان چه كارهايي انجام دهيد. خب اين كارها خوب است، اما دين ما سفارشي براي دوركردن بلا از او دارد و آن هم عقيقه‌كردن است. حتما تا به حال درباره اين كار چيزهايي شنيده‌ايد؛ عملي كه توسط بزرگان ديني ما بسيار سفارش شده است. اما عقيقه‌كردن در روايات اسلامي شرايطي دارد كه در اين صفحه مي‌توانيد با شرايط آن آشنا شويد.
- معناي عقيقه كردن چيست؟
شايد اين سؤال براي خيلي‌ها پيش بيايد كه معني «عقيقه» چيست و چرا به گوسفند كشته‌شده، عقيقه مي‌گويند. جواب اين سؤال در كتاب مجمع‌البحرين در دو احتمال آمده است: اول اينكه عقيقه به مويي گفته مي‌شود كه در زمان تولد بر سر نوزاد روييده است و چون معمولا در روز هفتم اين مو را مي‌تراشند و گوسفندي براي او قرباني مي‌كنند، به همين دليل به آن قرباني، عقيقه مي‌گويند. دومين احتمال اين است كه كلمه «عقيقه» از ريشه «عقّ» به معني شق‌كردن و شكافتن است و چون گلوي حيوان در موقع قرباني‌شدن شكافته مي‌شود، به آن عقيقه مي‌گويند.
- چرا به عقيقه‌كردن سفارش شده؟
يكي از سنت‌هاي اسلام براي دوركردن بلا و بيماري از انسان، قرباني‌كردن گوسفند به‌عنوان عقيقه است. در كتاب مفاتيح‌الجنان روايتي از امام صادق(ع) نوشته شده مبني بر اينكه آن حضرت درباره عقيقه‌كردن فرموده است: «بلا به‌طور دائم روي سر بچه در حال گردش است و عقيقه، از سر او دور مي‌كند.»
در جلد ششم كتاب كافي هم روايتي با همين مضمون نوشته شده كه امام باقر(ع) فرموده است: «كلُّ مَولوُدٍ مُرتَهَنٌ بِالعَقيقَهِ ؛ يعني عقيقه، نوزاد را از مبتلاشدن به انواع بلاها حفظ مي‌كند». اما بايد توجه داشت كه دوركردن بلا از طريق عقيقه، به ريختن خون حيواني از جنس گوسفند يا بز يا شتر بستگي دارد و صدقه‌دادن جاي عقيقه را نمي‌گيرد.
همانطور كه در كتاب بحارالانوار نوشته شده از امام جعفرصادق(ع) پرسيدند: «ما براي عقيقه، گوسفندي را پيدا نكرديم. آيا اجازه مي‌دهيد كه قيمتش را صدقه بدهيم؟» امام(ع) در جواب آنها فرمودند: «جست‌وجو كنيد تا گوسفندي پيدا كنيد. زيرا خداوند متعال ريختن خون گوسفند به اين منظور و خوراندن طعام به ديگران را دوست دارد.»
- عقيقه كردن مستحب است يا واجب؟
عقيقه‌كردن براي كودك، كار مستحبي است كه بارها بر آن تأكيد شده است، البته اين دستور مخصوص افرادي است كه توان انجام آن را داشته باشند. بعضي از فقيهان و عالمان دين هم عقيقه‌كردن را واجب دانسته‌اند. امام‌صادق(ع) در مورد عقيقه‌كردن در خانواده‌هاي فقير و غني فرموده است: «عقيقه‌كردن براي كسي كه از لحاظ مالي توانگر باشد لازم است. اگر كسي فقير و تهيدست است، بعد از اينكه فقرش برطرف شد اين كار را انجام بدهد، اما اگر فقيري هيچ وقت ثروتمند نشد بر او تكليفي نيست كه عقيقه كند. همچنين اگر براي او عقيقه نكنند، تا وقتي كه براي او قرباني كنند، قرباني از عقيقه كفايت مي‌كند».
- چه حيواني را مي‌توان عقيقه كرد؟
عالمان دين معتقد هستند كه بهتر است حيواني كه عقيقه مي‌شود، شتر يا گوسفند و يا بز باشد. در عين حال سفارش شده است كه اگر عقيقه گوسفند است، بهتر است كه سن او كمتر از 6ماه نباشد. اگر عقيقه بز است، خوب است كه سن او بالاتر از يك سال باشد و اگر شتر را عقيقه مي‌كنيد، بايد 5 سال يا بيشتر داشته باشد.
- بيمار باشد اشكال دارد؟
سلامت حيواني كه عقيقه مي‌شود، نكته مهمي است كه بايد مورد توجه قرار بگيرد. شرايط سلامت حيوان عقيقه شبيه صفات قرباني حاجي‌هاست. مثلا نبايد گوشش بريده باشد، كور نباشد، خيلي لاغر و نحيف نباشد، شاخ حيوان شكسته نباشد، تا حدي لنگ نباشد كه راه رفتن برايش سخت باشد. البته علامه مجلسي در كتاب حليه‌المتقين نوشته است كه «براساس حديث معتبري از امام‌صادق(ع)، عقيقه همانند قرباني نيست. هر گوسفندي كه باشد، براي عقيقه‌كردن خوب است.»
- نر باشد يا ماده؟
در كتاب من‌لا‌يحضره الفقيه به نقل از امام صادق(ع) نوشته شده كه آن حضرت فرموده است: «اگر فرزند، پسر بود براي او حيوان نر عقيقه كنيد و اگر فرزند، دختر بود براي او حيوان ماده، عقيقه كنيد.» البته علامه مجلسي با استناد به بعضي از احاديث نوشته است كه عقيقه‌كردن گوسفند نر براي فرزند، چه دختر باشد و چه پسر، بهتر است. اما اگر براي هر دو، گوسفند ماده هم عقيقه شود، خوب است. چراكه در كتاب كافي روايتي نوشته شده مبني بر اينكه از امام‌صادق(ع) در مورد عقيقه دختر و پسر سؤال كردند و آن حضرت پاسخ داد: «عقيقه براي دختر و پسر، يكسان است و فرقي ندارد.» يعني ضرورت ندارد كه حتما براي دختر، عقيقه ماده و براي پسر، عقيقه نر كشته شود. اين سفارش در كلامي از پيامبر‌اكرم(ص) در كتاب مستدرك‌الوسائل هم آمده است، آنجا كه فرموده است: «اَلعَقيقَهُ شاهّ مِنَ الغُلام وَ الجاريه سواءً ؛ يك گوسفند است و پسر و دختر در اين جهت مساوي هستند.»
- تراشيدن سر نوزاد
در بسياري از روايت‌هايي كه درباره عقيقه در روز هفتم تولد آمده، تراشيدن سر نوزاد هم در اين‌روز سفارش شده است. براساس بعضي از اين روايت‌ها، بهتر است كه اول سر نوزاد را بتراشند و بعد از آن برايش عقيقه كنند. البته خوب است كه همه اين كارها در روز هفتم تولد او انجام شود.
- كي عقيقه كنيم بهتر است؟
به‌طور كلي، عقيقه‌كردن حد و مرزي از لحاظ زماني ندارد. يعني اگر براي نوزادي عقيقه نشد، بهتر است تا قبل از رسيدن او به سن بلوغ اين كار انجام شود. اگر اين هم ممكن نبود، خوب است كه خود فرد براي خودش عقيقه كند. حتي در روايات سفارش شده كه خوب است براي اموات‌تان عقيقه كنيد. البته مستحب موكد است كه عقيقه‌كردن در هفتمين روز تولد انجام شود، همانطور كه پيامبر اسلام(ص) و امامان معصوم عليهم‌السلام اين سنت را داشته‌اند. اما اگر عقيقه‌كردن با داشتن عذر و حتي بدون عذر موجه در روز هفتم تولد انجام نشد، مستحب بودن اين كار از بين نمي‌رود. حتي اگر كودك از دنيا برود، باز هم مستحب است كه پدرش براي او عقيقه كند. در همين مورد در كتاب حليه المتقين نوشته شده كه شخصي از امام صادق(ع) پرسيد: «اگر فرزندي در روز هفتم بميرد، بايد برايش عقيقه كنيم؟» حضرت فرمود: «اگر قبل از ظهر از دنيا برود عقيقه ندارد، اما اگر بعدازظهر بميرد عقيقه دارد.» . نكته قابل توجه ديگر اين است كه اگر كسي نمي‌داند كه براي او عقيقه كرده‌اند يا نه، بهتر است كه براي خودش عقيقه كند. اين دستور در حديثي آمده است، آنجا كه مرد مسني به خدمت امام صادق(ع) رفت و از آن حضرت پرسيد: «نمي‌دانم پدرم براي من عقيقه كرد يا نه!» و آن حضرت فرمود: «عقيقه كن.» آن مرد به دستور امام‌صادق(ع) عمل كرد، درحالي‌كه در سن پيري بود.
- عقيقه پيامبر اكرم(ص) براي نوه‌هايش
در كتاب بحارالانوار روايتي نوشته شده با اين مضمون كه حسين پسر خالد نقل كرده كه امام‌رضا(ع) درباره سنت عقيقه در خانواده رسول اكرم(ص) تعريف كرده است كه روز بيست‌و‌دوم ماه رمضان بود و 7 روز از به دنيا آمدن امام‌حسن(ع) مي‌گذشت. جبرئيل(ع) براي تبريك و تهنيت اين تولد مبارك، بر پيامبر اسلام(ص) وارد شد و سفارش كرد كه حضرت، كودك را نامگذاري كند، سرش را بتراشد و براي او عقيقه كند. پيامبر اسلام(ص) هم به سفارش‌ها عمل كرده و يك يا دو گوسفند را براي نوزاد عقيقه كرد. همچنين در كتاب‌هاي روايتي شيعه و سني ازجمله در كتاب مستدرك نوشته شده است كه در هفتمين روز از تولد امام حسين(ع) يعني در روز نهم شعبان سال چهارم هجري، پيغمبر اكرم(ص) براي آن حضرت يك يا دو گوسفند را عقيقه كرد و يك رانش را همراه با مبلغ زيادي پول به قابله داد. بقيه گوشت گوسفند را هم ميان بينوايان و فقيران تقسيم كرده و بعد از آن موهاي سر آن حضرت را تراشيده و هم وزن آن نقره صدقه دادند. روايت ديگري هم در كتاب حياه الامام‌العسكري(ع) درباره عقيقه براي امام زمان(عج) نوشته شده كه آن را ابراهيم پسر ادريس تعريف كرده است، به اين صورت كه: مولاي من، امام حسن عسكري(ع)، دو رأس گوسفند را براي من فرستاده و نوشت: «بسم‌الله الرحمن الرحيم، اين دو گوسفند را براي مولاي خود امام زمان (عج) عقيقه كن و از گوشتش بخور كه گوارايت باد و به برادرانت هم اطعام كن.» من همچنين كردم.