براي اينكه بتوان فهميد معدن‌كاران تا چه حد براي استخراج يك ماده معدني زحمت مي‌كشند، بايد روند اين كار را از نزديك ديد. ايران از نظر معادن مختلف، بسيار غني است و همين مسئله مي‌تواند به گردش چرخ اقتصادي و اشتغال‌زايي كمك كند. «آيدين زينال‌زاده»، كارشناس اكتشاف وزارت صنعت، معدن و تجارت و مجري-كارشناس مستند آژنگ كه به‌صورت هفتگي از شبكه5 پخش مي‌شود، ما را با صنعت معدن و تأثيرات مثبت آن و همچنين اوضاع كسب و كار در اين صنف آشنا مي‌كند.
- چه چيزي باعث شد كه يك مستند در رابطه با معدن، ساخته شود؟
تاكنون هيچ برنامه مدون و مستمري در رابطه با معدن وجود نداشت و برنامه‌هاي ساخته شده هم به‌صورت موردي بودند. همه اينها باعث شد تا مستند آژنگ ساخته شود. يكي از مهم‌ترين دلايل ساخت چنين مستندي، تغيير در نگاه منفي‌اي بود كه نسبت به معدن‌كاري وجود دارد. اين مستند نشان مي‌دهد كه بين واقعيت و آن چيزي كه اغلب افراد در ذهن‌شان در رابطه با معدن وجود دارد، تفاوت‌هاي زيادي هست. تلاشمان اين بوده كه همه افراد جامعه، از آنها كه در دورافتاده‌ترين مناطق كشور زندگي مي‌كنند تا مسئولان مختلف، با مستند آژنگ ارتباط بگيرند.
- چرا چنين نگاهي نسبت به معدن‌كاران وجود دارد؟
بسياري از افراد تصور مي‌كنند معدن، تخريبگر است درحالي‌كه معدن‌كاران از ابتداي ورود به منطقه و اكتشاف تا پايان عمر معدن، مبلغي به عنوان خسارت مي‌پردازند كه با صرف آن، منابع طبيعي بايد احيا و بازسازي شود. علاوه بر اين، معدن‌كاران كارهاي ديگري هم انجام مي‌دهند؛ براي مثال، يكي از معدن‌كاران از 130هكتار زمين، بهرهبرداري معدني داشت و به ازاي آن، 400هكتار جنگلكاري انجام داد. متأسفانه اين مسائل چندان ديده نشده است.
- گفتيد معدن‌كاري مزاياي غيراقتصادي دارد. اين مزايا را برايمان توضيح بدهيد.
زماني كه از يك معدن بهرهبرداري مي‌شود، مهاجرت معكوس به‌وجود مي‌آيد و امنيت سياسي و اجتماعي در دورافتاده‌ترين نقطه كشور ايجاد مي‌شود. بسياري از معدن‌كاران به‌صورت داوطلبانه، براي مردم محلي مسجد، مدرسه، تعاوني محلي و... مي‌سازند و حتي سبد خانواده هم به بوميان اهدا مي‌كنند. در حال حاضر سهم معدن و صنايع معدني در اقتصاد حداكثر حدود 3درصد است درحالي‌كه با توسعه آن مي‌توان اين عدد را به 25تا 30درصد رساند.
- معدن‌كاري كسب و كاري زودبازده است؟
بهرهبرداري از معدن، به هيچ عنوان زودبازده نيست و بايد حدود 5تا 7سال وقت براي اكتشاف صرف كرد، ضمن اينكه مواد معدني در داخل زمين هستند و با وجود تمام محاسبات علمي پيچيده‌اي كه براي اكتشاف و استخراج انجام مي‌گيرد، باز هم اين احتمال وجود دارد كه معدن‌كار به جواب مثبت نرسد. علاوه بر اين در زمان اكتشاف بايد هزينه‌هاي زيادي كرد و ماليات پرداخت درحالي‌كه هيچ فروش و درآمدي در زمان اكتشاف وجود ندارد. براي اكتشاف يك ماده معدني مانند مس، به‌طور ميانگين حدود 4سال و نيم، بايد هزينه كرد و بعد وارد بهرهبرداري شد و معدن‌كاران در زمان اكتشاف، اجازه بهرهبرداري ندارند. زماني هم كه به مرحله بهرهبرداري مي‌رسند، بدين مفهوم نيست كه حجم بالايي مس يا هر ماده معدني ديگري استخراج مي‌شود؛ براي مثال، در يك معدن مس، تنها يك تا 2 درصد خاك را مس تشكيل مي‌دهد و بقيه آن باطله است.
- پس معدن‌كاري جزو مشاغل باريسك بالا به‌حساب مي‌آيد.
ريسك چنين كاري بالاست و هميشه وقتي ريسك فعاليت اقتصادي بالا مي‌رود، حاشيه سود هم بايد افزايش پيدا كند درحالي‌كه چنين چيزي در رابطه با معدن‌كاري وجود ندارد و حاشيه سود به 20درصد هم نمي‌رسد. روحيه سرمايه‌گذاران در بخش معدن، برايم بسيار جالب است كه با ريسك بسيار بالا، حاضر به سرمايه‌گذاري در اين زمينه مي‌شوند. البته، هميشه تعدادي از افراد در هر عرصه‌اي باهوش هستند و معدن‌كاري هم از اين امر مستثني نيست. اين دسته از افراد دقيقا مي‌توانند زمان مناسب براي عرضه ماده معدني در بازار بين‌المللي را تشخيص بدهند، به همين دليل جايگاه خوبي پيدا مي‌كنند و نسبت به زمان عادي، سود بيشتري به‌دست مي‌آورند. حدود 10درصد از معدن‌كاران جزو اين گروه هستند ولي بقيه چنين ويژگي‌اي ندارند و نمي‌توان اين باور را به همه معدن‌كاران تعميم داد.
- معمولا معدن‌كاران بعد از چند سال به اين سوددهي مي‌رسند؟
اين مسئله در معادن مختلف متفاوت است كه بين 5تا 10سال طول مي‌كشد تا يك معدن‌كار به سرمايه‌هاي خود كه صرف اكتشاف كرده است، برسد و بعد از آن يك تا دوبرابر همان زمان طول مي‌كشد كه به سوددهي برسد كه البته اين در شرايطي است كه مشكلي به‌وجود نيايد. پروانه بهرهبرداري با درنظر گرفتن هزينه‌هاي اكتشاف و سوددهي، صادر مي‌شود؛ يعني مثلا 10سال براي رسيدن به پول هزينه شده و 10سال هم براي سوددهي است.
- شما معادن زيادي را ديده‌ايد، به‌نظرتان جالب‌ترين نكته معدن‌كاري در ايران چيست؟
حدود 68 ماده معدني در كشور داريم كه تقريبا از معادن همه آنها بازديد كرده‌ام. يكي از نكات بسيار جالبي كه با آن مواجه شدم اين بود كه در نقاط صعب‌العبور برخي از مناطق، آثار معدن‌كاري باستاني ديده مي‌شود و جالب‌تر اينكه مردمان آن زمان توانسته بودند از معادني كه ما با پيشرفته‌ترين دستگاه‌ها به سراغ‌شان رفته‌ايم، استخراج انجام بدهند.
- وضعيت اقتصاد معادن ايران چگونه است؟
حال معادن ايران چندان خوب نيست و دلايل زيادي هم در اين رابطه وجود دارد. در 3تا 4سال اخير، شرايط بازارهاي بين‌المللي براي كشور ما از يك طرف و تصميم‌گيري بر معادن از سوي ديگر، باعث شده كه معادن كشور از نظر سوددهي، با افت روزافزون مواجه شوند. همچنين قيمت بالاي سوخت و بسياري از مسائل ديگر باعث مي‌شود كه نتوانيم در بازار جهاني ماده معدني را با قيمت مناسب بفروشيم. بقاي معادن به اين وابسته است كه معدن‌كاران بتوانند محصول توليدي خود را در بازار جهاني يا داخلي بفروشند. از طرفي در بحث داخلي هم با ر‌كود ساختمان‌سازي مواجه هستيم كه همين مسئله روي معادن مرتبط با ساختمان‌سازي تأثير مي‌گذارد.
معادن در واقع چشمه جوشان و لوكوموتيو اقتصاد كشور هستند و مواد معدني، خون جاري در رگ‌هاي صنعت محسوب مي‌شوند به همين دليل معادن براي كشور بسيار مهم و بهرهبرداري از آنها ضروري است. به تعبيري، مواد معدني پايه‌هاي اقتصاد مقاومتي و خودكفايي هستند.
- آژنگ؛ معدن، به زبان ساده!
تأثيري كه افراد؛ جامعه از رسانه مي‌گيرند، انكارناپذير است. گاهي براي اينكه افراد مختلف بتوانند درك بهتري از انجام يك كار داشته باشند، بايد آن كار را به تصوير كشيد. مستند، يكي از واقعي‌ترين و تأثير‌گذارترين توليدات رسانه‌اي است كه مي‌تواند با نشان دادن واقعيت، مخاطب را به دل آن ماجرا ببرد. «آژنگ» هم براي آشنايي اقشار مختلف مردم و مسئولان ساخته شده است تا تصاوير واقعي‌اي از صنعت معدن را به نمايش بگذارد. آژنگ در واقع نخستين مجموعه مستند درباره معادن ايران محسوب مي‌شود كه در طرح آن، 26قسمت مصوب شده است و مي‌تواند با مكمل‌هايي كه براي آن درنظر گرفته شده، به 52قسمت هم برسد. هر قسمت از اين مستند 15دقيقه است و از شبكه 5 پخش مي‌شود.
براي ساخت هر 15دقيقه از اين مستند، سازندگان و عوامل توليد آن، 3 روز و 2 شب در مناطق مختلف فيلمبرداري مستقر شده‌اند. حتي تدوينگر هم با گروه، به منطقه فيلمبرداري(معادن) رفته است تا تدوين را متناسب با محتواي كار و محل فيلمبرداري، تدوين كند. تصويربرداري اين مستند از صبح زود تا زمان تاريكي انجام مي‌شود و به‌دليل تنوع تصاوير، جذابيت‌هاي خاص خودش را دارد. اين مستند با دقت بسيار زيادي ساخته شده تا چيزي از قلم نيفتد و تمام مسائلي كه مرتبط با معدن و معدن‌كاري است، به تصوير كشيده شود.
طي يك‌سال، 5قسمت از اين مستند توليد شد، ضمن اينكه براي ساخت آن، عوامل و سازندگان كارهاي زيادي انجام دادند. بسياري از معدن‌كاران با توجه به فضاي منفي‌اي كه نسبت به معدن‌كاري وجود دارد، از همكاري با مستندسازان ترس داشتند ولي با بسترسازي‌ها و آگاهي‌هايي كه مستندسازان انجام دادند، اين مسئله برطرف شد. مستندسازان پس از ساخت قسمت اول، براي اينكه ساير معدن‌كاران با آنها همكاري كنند، نخستين مستند را براي‌شان به نمايش گذاشتند كه اين مسئله تأثير خوبي را به همراه داشته است. اين مستند هر چيزي را كه به معدن مرتبط است به تصوير مي‌كشد. بسياري از افراد نمي‌دانند كه در زندگي خود چقدر با ماده معدني سر و كار دارند.