كساني كه دنبال عمق اين زندگي مي‌روند درمي‌يابند لذتي بالاتر از عبادت نيست و گاهي انواع عبادت هم نسبت به هم برتري پيدا مي‌كنند. در ميان اين عبادت‌هاي لذتبخش بنا به آيات و روايات اعتكاف شيريني بخصوصي دارد كه مختص بندگان مخلص خداوند است. 3روز روزه‌داري و شب‌زنده‌داري در خانه خدا يعني مسجد، عبادتي است كه روح آدمي را به پرواز درمي‌آورد و جانش را از تعلقات مادي و ساده دنيايي رها مي‌كند. با توجه به نزديك‌شدن به ايام اعتكاف سراغ حجت‌الاسلام و المسلمين سيدمحمدباقر تكيه‌اي، قائم‌مقام ستاد اعتكاف آمديم و پاي صحبت‌هاي او نشستيم تا نظر كسي را در اين‌باره بپرسيم كه 25سال در مراسم اعتكاف بوده و ببينيم چه برنامه‌هايي براي اعتكاف امسال دارند.
- در ابتدا مي‌خواهيم بدانيم جايگاه اعتكاف در دين كجاست و چرا به اين امر توصيه شده است؟
صحبتم را با آيات 124و 125سوره بقره شروع مي‌كنم كه خداي تبارك و تعالي در آن مي‌فرمايد: «وَ إِذِ ابْتَلي إِبْراهيمَ رَبُّهُ بِكلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّي جاعِلُك لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ»؛ خداوند وقتي كه حضرت ابراهيم را به كلمات مختلف آزمود و بعد از پيروزي در اين آزمايش‌ها مقام امامت را به او داد، بعد از آن حضرت ابراهيم از او درخواست كرد كه فرزندانش هم همين جايگاه را پيدا كنند. خداوند تبارك و تعالي فرمود اين جايگاه مختص كساني است كه هيچ آلودگي‌اي نداشته باشند و در آيه بعد خداوند مي‌فرمايد: «من با ابراهيم و اسماعيل‌نبي عهد كردم كه خانه‌ام (مسجد الحرام) را تطهير كنند براي معتكفان، براي نمازكنندگان»؛ اين جايگاه تطهير مسجد، آماده‌سازي مسجد، در اصل متعلق به ابراهيم نبي است كه امام‌الانبياست. بعد از او انبيا مأمور بودند و بعد از آنها ائمه هدي طلايه‌دار اعتكاف بودند و سنت‌گذار اعتكاف هم خود وجود نازنين پيامبر‌اكرم(ص) بود. با اين مقدمه معلوم مي‌شود هر كسي در سراسر كشور زمينه‌سازي راه اعتكاف را مي‌كند بايد اين توجه را داشته باشد كه ادامه‌دهنده راه ابراهيم(ع) و مهم‌تر از آن پيامبر‌اكرم(ص) است؛ معتكفان همه مهمان خود خدا هستند و مهماندار اصلي حجت‌بن‌الحسن(عج) است. اعتكاف براي بندگان خاص خداست چون عبادت خاصي است. اين عبادت در جايگاه خاصي به نام مسجد و حداقل 3روز صورت مي‌گيرد. البته حداقل 3 روز و حداكثري ندارد يعني ما مي‌توانيم بگوييم طولاني‌ترين عبادت اسلامي اعتكاف است چون از 3روز تا 300روز مي‌تواند ادامه يابد. نكته دومي كه درباره اعتكاف و اهميتش است، اين تعبير آيت‌الله جوادي آملي است كه فرمودند: اعتكاف «امّ العبادت» است؛ مادر عبادات است زيرا در اعتكاف نماز، روزه، شب زنده‌داري و مناجات با خدا هست. تقريبا خيلي از عبادات در خود اعتكاف گنجانده شده؛ عبادتي حج‌گونه است يعني مشابه حج است، چرا كه يكسري پرهيزات و محرماتي دارد، مثلا عدم‌استعمال عطر، ممنوعيت ارتباط همسران، يا اينكه خروج از مسجد ممنوع است.
- چرا در چند سال اخير اعتكاف پررنگ شده است؟
اينكه چرا در اين دوران معاصر رونق پيدا كرده بايد اين را در نظام اسلامي جست‌وجو كنيم؛ ولايت فقيه بركتي براي اين نظام و كل مسلمانان جهان داشت كه باعث تبلور و رشد معنويت و توحيد در جهان شد. بگذاريد اين را عرض كنم من افتخار مي‌كنم كه اين مصاحبه در مسجد امام حسن عسكري(ع) در قم انجام شده است، زيرا در ديداري كه مقام معظم رهبري با شوراي سياستگذاري اعتكاف و در سال93داشتند فرمودند كه من قبل از مسجد امام عسكري(ع) در جايي اعتكاف سراغ نداشتم، يعني مي‌توان گفت در دوران معاصر مبدأ اعتكاف، شهر مقدس قم و مسجد مقدس امام حسن عسكري(ع) بوده است؛ اين مسجد به دستور امام حسن عسكري(ع) توسط احمد‌بن‌اسحاق قمي ساخته شده. شروع اعتكاف هم توسط بنيانگذار حوزه علميه قم مرحوم آيت‌الله شيخ كريم حائري يزدي بودكه عده‌اي از فضلاي حوزه مثل آيت‌الله عظمي گلپايگاني سفارش كردند كه بيايند گوشه مسجد امام عسكري(ع) و اعتكاف كنند؛ اين شد نقطه عطفي براي شروع اعتكاف كه قبل از انقلاب مختص علما و فضلا بود و مردم آشنا نبودند اما به بركت انقلاب اين قضيه گسترش پيدا كرد. تقريبا از سال 72 كه مقام معظم رهبري، هم در پيام نوروزي‌شان و هم در فرمايشاتشان اشاره به اعتكاف كردند و البته به رسانه‌ها هم اين اشاره را كردند كه اين موضوع را ترويج بدهند، اعتكاف روزبه‌روز گسترش بيشتري پيدا كرد. در سال گذشته بالغ بر 700 هزار نفر معتكف بودند و شايد بيش از اين آمار بوده است. به همين دليل آنچه ما معضل پيش‌روي اعتكاف مي‌دانيم، كمبود مسجد مجهز است.
- آيا آسيب‌هاي ديگري هم توسط ستاد اعتكاف شناسايي و رفع شده است؟
يكي از اشارات حضرت آقا اين بود كه آسيب‌شناسي را در اين موضوع جدي بگيريد. نه اينكه آسيبي در اعتكاف وجود دارد، ايشان فرمودند كه هر فرصتي، هر فرصت فرهنگي- معنوي در دل خودش هم مي‌تواند تهديداتي داشته باشد؛ يعني شما جلوجلو پيشگيري كنيد نه اينكه آسيبي وجود داشته باشد. فلذا ما سال گذشته، پروژه تحقيقاتي دقيقي تعريف كرديم كه به همين موضوعات آسيب‌شناسي اعتكاف، هم به‌صورت ميداني، هم به‌صورت پژوهشي پرداخته شد. آسيب‌هايي كه مي‌تواند در اعتكاف وجود داشته باشد را استخراج كرديم اما اينكه چند‌درصد اين آسيب‌ها در اعتكاف وجود دارد، چيزي كمتر از 5درصد است، خيلي خيلي كم يعني در حد نبودن، اكثر اعتكاف‌هاي ما كم‌آسيب يا بي‌آسيب است. اين پژوهش براي پيشگيري است. جمله ديگر حضرت آقا اين است كه فرمودند در اعتكاف برنامه‌ريزي هوشمندانه داشته باشيد و باز اشاره فرمودند برنامه‌هايي كه براي اعتكاف چيده مي‌شود، آنهايي باشد كه مختص به مسجد و فضاي قدسي اعتكاف است، گفتند مثلا پخش فيلم در خارج از مسجد هم مي‌تواند انجام شود، لزومي ندارد حتما داخل مسجد باشد، برنامه‌هايي را بچينيد كه مختص آن عبادت 3 روزه است. فرمودند برنامه‌هايي كه مي‌چينيد مزاحم خلوت معتكفين نباشد، يعني اصل بر خلوت با پروردگار است. در همان ديدار رهبري به خادمين و مجريان اعتكاف سفارش فرمودند كه اصل را بر برقراري ارتباط خوب با معاشرت اسلامي معتكفين بگذاريم؛ يعني اين ارتباط اسلامي با الهام از سبك زندگي اسلامي است. شما ببينيد اعتكاف چون 3 شبانه‌روز زندگي‌كردن در مسجد است مي‌تواند بهترين الگو براي سبك زندگي اسلامي باشد. نشستن و خوابيدن و غذا خوردن و همه حالات معتكف اگر با بهره‌گيري از قرآن و فرمايشات ائمه هدي باشد مي‌تواند تمريني شود براي زندگي اسلامي و لذا شعاري كه براي امسال انتخاب كرديم «زندگي با طعم بندگي» است.
- نكته‌اي كه در صحبت‌هاي رهبر معظم انقلاب هم بود، تعبير «مغناطيس محبت الهي» براي اعتكاف بود كه فكر مي‌كنيم اين بيشتر براي جوان‌ها باشد. مي‌خواهيم بدانيم چطور مي‌شود براي جوان‌ها جاذبه ايجاد كرد و اين زندگي با طعم بندگي را به آنها چشاند؟
به باور بعضي از بزرگان يا به گفته شهيد مطهري در كتاب جاذبه و دافعه علي(ع)، مدار عالم بر محبت است و سررشته آن به‌دست خداست و اين محبت دوطرفه است؛ اوليه‌اش از جانب خداست. يعني محبت خدا به خلق تعلق گرفته و ثانويه‌اش از جانب بندگان خداست اگر كه غافل نباشند و محبت را با ولايت در كنار هم ببينند به مقام اطاعت الهي مي‌رسند؛ يعني نقطه شروع، نقطه مياني و حتي نقطه پاياني محبت است. در اعتكاف، اين ظرفيت وجود دارد كه لحظه به لحظه اين محبت الهي بيشتر شود، چون ما مهمان خانه خدا هستيم، كام‌مان هم خدايي است زيرا روزه داريم، آنچه به زبان مي‌آوريم قرآن و ذكر و دعاست، اين هم سرچشمه محبت الهي است. فلذا در اعتكاف، زمان و مكان و افعال، همگي ما را به سمت محبت خدا مي‌كشاند، خادمان هم چون حلقه واسط هستند بايد اين زمينه محبت الهي را فراهم كنند و آن چيزي كه مي‌تواند محبت ايجاد كند، آن رابطه دوطرفه بين بنده خدا و خداست كه اين در مناجات‌ها و دعاهاي ما گنجانده شده است. لذا چند سال پيش مقام معظم رهبري فرمودند كه در اين سه‌روز به جوان‌ها بگوييد كه از مضامين و دعاهاي صحيفه سجاديه خيلي استفاده كنند. صحيفه سجاديه نمونه كاملي از عشق‌بازي بين بنده محبوب خدا و خداست. در همين اعتكاف تمرين نماز شب هم هست، خداوند به پيغمبرش مي‌فرمايد كه اگر مي‌خواهي به مقام محمود برسي بخشي از شب را بيدار باش، كه در مقام محمود هم محبت الهي خوابيده است. بحث قرآن هم هست؛ قرآن كلام خود خداست با بنده‌اش، قرآن محبت‌آور است به شرطي كه با صوت زيبا خوانده شود و به ترجمه‌اش هم توجه بشود.
خواهش مي‌كنم به اين نكته توجه كنيد كه چون اصل در اعتكاف پيداكردن محبوب عالم است، علايق و محبوب‌هاي ديگر را كنار بگذاريد كه متأسفانه در صدر اين علايق وسايل ارتباط جمعي و موبايل است؛ اين معضل اعتكاف‌ها شده است.
- قبل از اينكه بخواهيم وارد اين موضوع شويم، بعضا خانواده‌ها در اعتكاف با بچه‌هاي كوچك شركت مي‌كنند، مادري كه هم مي‌خواهد در اعتكاف شركت كند و هم نمي‌تواند كودكش را تنها بگذارد. آيا براي اين هم فكري كرده‌ايد؟
متأسفانه اكثرا محدوديت‌هايي داريم چون مساجد آنطور كه بايد امكانات ندارند اما در بعضي از مساجد اين تدابير انديشيده شده كه مثلا مهد كودكي ويژه چنين بانواني در كنار مساجد تعبيه شده است و مي‌توانند از آن استفاده كنند.
- در مورد همين بحث موبايل داشتيد مي‌فرموديد.
الان كه قرار است اوج بگيريم به سمت خدا، همه پيرايه‌ها را كنار بگذاريم. اين موبايل چند آسيب دارد:1- اينكه مزاحم توجه ويژه به خداست، 2- مزاحم ديگران است، به نوعي حق الناس است و حواس بغل‌دستي را پرت مي‌كنيم. 3- مسئله امنيت اخلاقي است كه به‌خصوص خواهران بايد به آن اهميت بدهند. اين مضرات است و از مسئولين مي‌خواهيم كه تلفن ستادي در اختيار معتكفين قرار دهند تا از غيرموبايل استفاده كنند.
- ستاد اعتكاف چه برنامه‌هايي را براي اعتكاف امسال در نظر گرفته است؟
يكي از برنامه‌هايي كه مدنظر است، يادواره شهداي گلگون‌كفن و جهادگران است كه به‌خصوص در چندسال اخير جهادگراني كه در غربت در دفاع از حريم اهل‌بيت مشغول هستند؛ مثلا در اين مراسمات اعتكاف حضور پيكر شهداي مدافع حرم را هم داريم كه عطر و بوي شهدا رنگ و نورانيت ديگري مي‌دهد. بهترين برنامه درنظرسنجي سال قبل هم حضور شهدا در مراسم اعتكاف بود. برنامه ديگر گفت‌وگو با تازه اسلام‌آورده‌هاست كه در حقيقت آنها از نگاه بيروني به اسلام نگاه مي‌كنند. برنامه ديگر هم‌انديشي معتكف و اصلاح جامعه است كه گفت‌وگوي دو طرفه بين معتكفين راجع به مهم‌ترين مسائل جامعه مدنظر است، سال گذشته موضوع درباره راهكارهاي معتكفين در باب اقتصاد مقاومتي بود و امسال موضوع ديگري خواهد بود.
- آنها كه از اعتكاف جا مانده‌اند چه كار كنند؟
حلاوتي كه در اعتكاف هست در جاي ديگري نيست اما به سفارش امام صادق(ع) كه به ام داوود ياد دادند و گفتند اگر مي‌خواهي حاجت خاصت برآورده شود، به 3روز مياني‌ماه رجب يعني 13 و 14 و 15، كه به آن ايام البيض مي‌گويند، توجه كن. اين سه‌روز را روزه بدار و روز سوم بعد از نماز ظهر و عصر عبادت خاصي را به‌جا بياور كه همان عبادات به اعمال ام داوود معروف شده است. تجربه شده كساني كه حاجت مهمي داشته‌اند با اين عبادت حاجت گرفته‌اند. به آنهايي كه از اعتكاف جامانده‌اند توصيه مي‌كنم اين سه‌روز را روزه بگيرند و روز سوم اعمال ام‌داوود را انجام دهند و اين فيض را ببرند. اميدواريم كه اعتكاف امسال ما مقدمه‌اي باشد براي ظهور حضرت حجت بن الحسن(عج).
- خاطرات ماندگار از روزهاي ماندگار
محمد رسولي، دانشجوي دكتري هوافضاست و از زماني مي‌گويد كه در اعتكاف چند دوست جديد پيدا كرده است؛ «خيلي اهل دوستي با بچه‌هاي مدرسه و محل نبودم؛ نه اينكه نخواهم، نه! معمولا اخلاق‌هايمان با هم جور نبود. از بچگي هم همينطور بود و وقتي 20سالم هم شده بود شايد يك يا 2دوست نسبتا صميمي داشتم. كمي هم خجالتي بودم؛ به سفارش پدرم در مسجد محل حاضر مي‌شدم و بچه‌هاي هم سن و سال خودم را مي‌ديدم كه چطور با هم رفيقند. 2ماه شده بود كه به مسجد مي‌آمدم تا اينكه شنيدم قرار است در مسجد ما براي نخستين‌بار مراسم اعتكاف برگزار شود. تا آن زمان چيزي از اين مراسم نمي‌دانستم، اما تصميم گرفتم من هم شركت كنم. 13رجب بود كه راهي مسجد شدم و شب آنجا ماندم. 2روز از اعتكاف گذشته بود كه نيمه‌شب محمدآقا، بزرگ مسجد، من و چند نفر ديگر از بچه‌ها را صدا زد و همه را در محراب جمع كرد. بعد از كمي صحبت يك پيشنهاد داد و آن‌هم اين بود كه شما كه هم سن هستيد بياييد در همين شب‌هاي عزيز اعتكاف با هم پيمان برادري ببنديد و هميشه پشت هم باشيد. 8سال از آن روزها مي‌گذرد و من امروز علاوه بر برادر تني‌اي كه داشتم 5برادر ديني دارم كه شايد از آن برادرم هم به من نزديك‌ترند و همه‌اش به بركت اعتكاف است.»
سعيد كيايي هم شغلش آزاد است و از ماجراي تغيير زندگي‌اش به بركت اعتكاف مي‌گويد؛ «چند ماهي از 29سالگي‌ام مي‌گذشت و براي سومين سال متمادي به اعتكاف مسجد دانشگاه تهران مي‌رفتم. راستش يكي از مهم‌ترين حاجت‌هايي كه داشتم ازدواج بود و با همين نيت هم در مراسم شركت كردم. 2روز اول با خودم كلنجار مي‌رفتم كه چطور اين خواهش را از خدا داشته باشم. روز آخر يكي از مداحان معروف به مسجد آمد و به‌خاطر سالروز وفات حضرت زينب(س) شروع به روضه‌خواني كرد؛ حس كردم دقيقا همين‌جاست كه دعايم مستجاب مي‌شود و از حضرت خواستم كه در اين زمينه مدد كنند تا بتوانم هرچه زودتر با همسري مناسب ازدواج كنم. مراسم اعتكاف تمام شد و فرداي همان روز بود كه مادرم گفت دختر يكي از آشنايان را روز قبل ديده و به‌نظرش گزينه مناسبي است. 2ماه بيشتر طول نكشيد كه ما به عقد هم درآمديم و امروز صاحب دختري 2ساله به نام زينب هستيم.»
- اعتكاف از نگاه آمار
775 هزار نفر معتكف
35 درصد ميانگين سالانه رشد معتكفين
21 درصد روستاييان
79 درصد جمعيت شهري
70 درصد خواهران
30 درصد آقايان
- مهم ترين محل هاي اعتكاف
مسجدامام عسگري در قم
مسجد دانشگاه تهران
مسجد جامعه بازار تهران
شاهچراغ
حرم حضرت عبدالعظيم
حرم حضرت معصومه (س)
مسجد گوهر شاد