ایجاد این تفکر که تک تک افراد جامعه مسئول سلامت خود هستند و نقش مهمی در سلامت جسمی، روانی و اجتماعی یکدیگر نیز دارند، کار بسیار بزرگی است که باید زمینه‌سازی‌‌های مناسب برای آن انجام شود.
در حقیقت یکی از ویژگی‌های بارز توسعه یافتگی این است که مردم در قبال خود، یکدیگر، جامعه، کشور و جامعه بین‌الملل احساس تعهد کنند. نگاهی به عواملی که موجب مرگ و معلولیت میشود خود پیامی دارد که سلامت جوامع در گرو به‌وجود آمدن این مسئولیت همگانی است.
مهم‌ترین عوامل مرگ‌ومیر در دنیای امروز عبارتنداز: فشار خون بالا، دخانیات، کلسترول بالا، کم وزنی (معمولا برای کودکان)، بیماری‌های ناشی از روابط جنسی نامطمئن، مصرف کم سبزی و میوه، اضافه وزن و چاقی، کمبود تحرک و فعالیت فیزیکی، الکل، آب ناسالم و آلودگی محیط، کمبود آهن، آلودگی هوا، کمبود روی و کمبود ویتامین آ.
در بین این عاملان بیماری و مرگ، 8 عامل اصلی مرتبط با تغذیه و فعالیت بدنی است. غذا، ویژگی‌های آن و مواد موجود در آن از یک سو و میزان نیاز انسان از طرف دیگر نقش حیاتی در سلامت انسان و جامعه دارد، زیرا که کمبودهای غذایی و افزون خواری و ناترازی تغذیه‌ای می تواند سلامت را در معرض خطر قرار دهد. (نمودار1)
چاقی که خود نشانه‌ای از مصرف نامتعادل و بیش از اندازه انرژی است، می‌تواند خطر ابتلا به بیماری‌هایی مثل افزایش فشارخون، دیابت و بیماری‌های قلبی و عروقی را تا 3 برابر افزایش دهد. افراد چاق همچنین 2 تا 3 برابر بیشتر در معرض خطر آرتریت زانو و نقرس قرار می‌گیرند و تمام این بیماری ها بار زیادی را از نظرمصرف دارو، غیبت از کار، اشغال تخت وکاهش توانمندی‌ها به کشور تحمیل میکند.
همه ما در 10 سال اخیر شاهد آمار بالای مرگ و میر در اثر بیماری‌های قلبی و عروقی و ناتوانمندی‌های ناشی از افزایش این بیماری‌ها هستیم.نکته مهم که اغلب از نظر دور می‌ماند این‌است که الگو‌ها و رفتارهای غذایی از کودکی شکل می‌گیرند و اگر چه ظهور بیماری در سنین بالا دیده میشود، ولی زمینه‌های این بیماری‌ها از دوران کودکی و حتی جنینی فراهم شده است. به نمودار(2) نگاه کنید.
به همین دلیل نگاه پیشگیرانه باید از ابتدایی‌ترین لحظه حیات آغاز شود.
بیماری های غیرواگیر با روند روزافزونی در اغلب کشورهای جهان در حال گسترش است. به گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2001، حدود60درصد از 56.5 میلیون مرگ در سراسر جهان به علت بیماری های غیرواگیر رخ داده است.
بار ناشی از این بیماری‌ها در حال حاضر 46 است و پیش‌بینی میشود تا سال 2020 به 57درصد افزایش پیدا کند. ( نمودار3)
تغییرات اساسی در شیوه زندگی، رژیم غذایی، بی‌تحرکی، صنعتی شدن و شهرنشینی عامل اصلی این روند است. در نشست سازمان جهانی بهداشت در سال 2002، سازمان موظف شد تهیه یک راهبرد جهانی تحت عنوان «رژیم غذایی فعالیت بدنی و سلامت» را در دستور کار قرار دهد. علاوه براین سازمان اعلام کرد با ارتباط با صاحبان صنایع غذایی و تولید‌کنندگان غذا در همه سطوح، ترتیبی دهد تا آنها را تشویق به تولید غذاهای سالم تر، کم چرب و کم نمک کند و از آنان بخواهد در ترویج فرهنگ غذای سالم با بخش سلامت همکاری کنند.
با این‌حال، این روزها درصد خانوارهایی که از غذاهای نیمه آماده صنعتی استفاده می‌کنند روز به روز بیشتر میشود. غذاهایی که جوان ها به آن رو کرده‌اند انواع fast food ها هستند و تنقلات، انواع کیک‌ها، بیسکوئیت‌ها، شکلات‌ها، سس‌ها و غذاهای نیمه آماده صنعتی در همه خانه‌ها راه پیدا کرده است.
فراموش نکنیم انسان‌ها نیز ارزشمندترین ودیعه الهی نیروی کار و تفکر هستند. نیروهای انسانی هستند که جامعه را می‌سازند. این سرمایه‌های انسانی هستند که می‌توانند ملتی با اقتدار، ارجمند و موجب مباهات بسازند یا جامعه‌ای بیمار و ضعیف را تشکیل دهند و مأموریتی که وزارت بهداشت هر کشوری دارد این است که این نیروهای انسانی را از دوران جنینی تا سالمندی حفظ کند، مراقب سلامت آنها باشد و برای افزایش طول عمر و توانمندی آنها چه از نظر جسمی و چه از نظر روحی روانی تلاش کند.
با این‌حال، تا مردم یک کشور در هر شغل و هر جایی هستند به این مهم توجه نکنند و در قبال سلامت خود و دیگران احساس مسئولیت نکنند این هدف عملی نخواهد شد.
متأسفانه ما در کشورمان سامانه‌های دقیق محاسباتی نداریم تا این ضرر و زیان‌ها را به ارقام ریالی تبدیل کنیم ولی در کشوری مثل ایالات متحده آمریکا تخمین زده شده است تنها هزینه‌های بیمارستانی بیماری‌های قلبی و عروقی که به‌وسیله تغذیه صحیح قابل پیشگیری است سالانه 22 میلیارد لار است. (نمودار4)
به اولین تحقیقی که در زمینه زیان‌های مالی منتسب به عوامل خطر، در کشور شده است دقت کنید. (جدول زیر )
برآوردهای زیان های مالی ناشی از عمر از دست رفته منتسب به هر یک از عوامل خطر در ایران بر اساس ثبت مرگ سال 1380
| برآوردی برای مرگ و میر منتسب به عوامل خطر |
تعداد سال‌های از دست رفته در نتیجه YLL |
زیان ناشی از عوامل خطر به دلار |
| فشار خون |
518600 |
1037200000 |
| دخانیات |
326400 |
652800000 |
| کلسترول |
201300 |
402600000 |
| مصرف کم میوه و سبزی |
187000 |
374000000 |
| اضافه وزن |
180600 |
361200000 |
| آلودگی هوای شهری |
110200 |
220400000 |
| عدم فعالیت فیزیکی |
112400 |
224800000 |
| دود ناشی از سوخت جامعه در محیط زیست |
124700 |
249400000 |
| کم وزنی(کودکان زیر5سال) |
69900 |
139800000 |
| تزریق غیرایمن |
54900 |
109800000 |
| ذرات معلق در هوا در محیط کار |
39800 |
79600000 |
| آسیب در محیط کار |
33700 |
67400000 |
| آب و فاضلاب و بهداشت فردی نامناسب |
41800 |
83600000 |
از طرف دیگر کمبودهای مواد غذایی و سوء تغذیه ناشی از فقر، خود پیامدهای ناگواری دارد. هر چه این کمبودها به حول تولد نزدیک شود عوارض آن زیانبار و بعضا عواقب آن غیرقابل جبران میشود و باز بررسی‌ها در کشور ما نشان داده است که 20 درصد جامعه ما کمتر از میزان نیاز غذا می‌خورند.
عواقب و عـوارض این کمبودها موجب شده است که بخش عمده‌ای از کودکان روستایی کشور مبتلا به کوتاه قدی تغذیه‌ای باشند.
توجه به سلامت تغذیه‌ای کودکان از چنان اهمیتی برخوردار است که اگر جامعه‌ای از آن غفلت کند ناتوانمندی و ناتوانی و نهایتا وابستگی و توسعه نایافتگی را به آینده کشور تحمیل کرده و این در حالی‌است که ما هنوز یارانه‌های غذایی را به همه مردم می‌دهیم نه به طبقات آسیب پذیر.
در حالی‌که روش‌های علمی برای هدفمند کردن در دست است،مجموعه دولت نیز در این زمینه مسئولیت سنگینی دارد. بار بیماری های ناشی از کمبودها بسیار سنگین‌تر از سود حاصل از افزایش قیمت برخی از مواد غذایی است.
سیاست‌هایی که بر قیمت گذاری غذا حاکم است باید با دید سلامت نگر بر افزایش قیمت غذاهای غیرسودمند و کاهش قیمت غذاهایی که ضامن سلامت هستند تأکید ورزد.ما برای فرهنگسازی و تغییر الگوی مصرف نیاز به حمایت همگانی داریم و باید به این نکته مهم توجه کنیم تا زمانی که ما در نشر اطلاعات کوتاهی کنیم یاران و همدلانی برای اشاعه این اطلاعات پیدا نخواهیم کرد.
* متخصص بهداشت عمومی و اپیدمیولوژی تغذیه
عضو هیأت علمی وزارت بهداشت