بعضي از شغل‌ها مثل كار كردن در معدن با جسم و روح كارگران كاري مي‌كند كه به انواع آسيب‌هاي جسمي، رواني، خانوادگي، اجتماعي و... دچار مي‌شوند. با وجود اينكه مدت‌هاست ارتباط بين اين آسيب‌ها و بعضي مشاغل به اثبات رسيده اما هنوز هم هستند كساني كه براي گذران زندگي و كسب درآمد، ناچار به‌كار كردن در اين مشاغل ادامه مي‌دهند. جالب است كه بدانيد اغلب بيماري‌هاي شغلي كه حاصل قرار گرفتن در شرايط نامناسب است و گاهي بي‌توجهي كاركنان و كارفرمايان هم به آن دامن مي‌زند را نمي‌توان درمان كرد. اما آسيب‌هاي ناشي از مشاغل سخت هم مانند بسياري از معضلات موجود، راهكارهايي براي به حداقل رسيدن دارد. در اين زمينه با دكتر ياسر لبافي‌نژاد، متخصص طب‌كار، دانشيار و عضو هيأت علمي دانشگاه علوم‌پزشكي ايران گفت‌وگويي انجام داده‌ايم كه در ادامه آن را مي‌خوانيد.
- به‌نظر مي‌رسد بين شغل سخت با شغلي كه صفت سخت دارد تفاوت وجود دارد٬ ما به چه مشاغلي سخت مي‌گوييم؟
اصطلاح كار سخت يا به‌اصطلاح قانوني مشاغل سخت و زيان‌آور به مشاغلي گفته مي‌شود كه در آنها عوامل زيان‌آور شغلي (عوامل فيزيكي، شيميايي، بيولوژيك، ارگونوميك و رواني- اجتماعي) بالاتر از حد مجاز و در حد غيراستاندارد بوده و در اثر اشتغال كارگر در اين مشاغل، تنشي به‌مراتب بالاتر از ظرفيت‌هاي طبيعي، جسمي و رواني فرد در او ايجاد مي‌شود كه نتيجه اين تنش‌ها بروز بيماري‌هاي شغلي و عوارض ناشي از آن است. مشاغل سخت و زيان‌آور براساس قانون به دو دسته اصلي تقسيم‌بندي مي‌شود. گروه اول مشاغلي هستند كه در آنها صفت سخت و زيان‌آور با ماهيت شغل وابستگي دارد اما مي‌توان با تمهيدات مناسب توسط كارفرما، سختي و زيان‌آوري آن را حذف كرد. در اين مورد قانون صراحت دارد كه كارفرمايان موظف هستند ظرف مدت 2سال نسبت به سالم‌سازي شرايط محيط كار، ايمن‌سازي و كاهش ميزان آلاينده‌ها مطابق حدود مجاز و استاندارد مشخص شده در قانون كار و آيين‌نامه‌هاي مربوطه، اقدام كنند. گروه دوم مشاغلي هستند كه ماهيتا سخت و زيان‌آور هستند و با به‌كارگيري تمهيدات فني، مهندسي و... توسط كارفرما، صفت سخت و زيان‌آوري در آنها كاهش يافته اما كماكان حفظ مي‌شود. مراجع ذيصلاح در اين خصوص 110شغل را در قالب 13گروه شغلي به‌عنوان مشاغل سخت و زيان‌آور شناسايي و تصويب كرده‌اند كه كار در معادن، اعم از تحت‌الارضي يا سطح‌الارضي نخستين گروه اين مشاغل است.
- چطور مي‌شود سختي كار اين مشاغل را كاهش داد و شرايطي را فراهم كرد كه كارگر مشغول به اين كار از سطح رفاه بيشتري برخوردار شود؟
نيروي انساني، ارزشمندترين سرمايه در هر شغلي محسوب مي‌شود. كارفرمايان وظيفه دارند با استفاده از نيروي كارشناسي متبحر شرايط محيط كار را به‌صورت دوره‌اي ارزيابي و درخصوص استانداردسازي شرايط و كاهش عوامل زيان‌آور شغلي تا حد امكان از هيچ اقدامي فروگذار نكنند.
همچنين با انجام معاينات دوره‌اي مناسب توسط متخصصان طب‌كار يا پزشكان واجد شرايط و دوره‌ديده براي كارگران شاغل، از بروز بيماري‌هاي شغلي جلوگيري كرده و درصورت شروع بيماري، اقدامات به‌موقع جهت بهبود و جلوگيري از پيشرفت را انجام دهند. كارفرمايان نسبت به سلامت كاركنان و كارگران مسئوليت دارند.
- امنيت شغلي در اين مشاغل چطور به‌وجود مي‌آيد و كارفرماها چه وظيفه‌اي نسبت به كارگران مشاغل سخت دارند؟
كارفرمايان نسبت به سلامت كاركنان و كارگران مسئوليت دارند. در اين خصوص مثلا در مورد كارگراني كه در معادن فعاليت مي‌كنند بايد با استفاده از نيروهاي متبحر كارشناسي درخصوص تأمين هواي تازه، ايمني الكتريسيته، مواجهه با دود موتورهاي ديزل، رعايت اصول ارگونوميك، پيشگيري از اختلالات اسكلتي عضلاني، پيشگيري از انفجار، نظارت كامل بر ميزان مواجهه با گردوغبار و مواد سمي، مهار آتش و آتش‌نشاني، پيشگيري از افت شنوايي، تأمين روشنايي و... اقدامات لازم را انجام دهند.
- بعضي مشاغل مثل كار در معدن دور از شهرهاي بزرگ هستند، وضعيت رفاه و سطح زندگي خانواده‌هاي اين كارگران چه مي‌شود؟
درخصوص مواردي مانند كار در معادن كه معمولا دور از شهرهاي بزرگ هستند بايد درخصوص مسائل روحي و رواني كه در اثر دوري فرد از خانواده براي فرد و خانواده ايجاد مي‌شود هم مداخلات كارشناسي و حمايت‌هاي همه‌جانبه اجتماعي از فرد و خانواده انجام شود. اين افراد معمولا نوبت‌كار هستند. نوبت‌كاري باعث بروز و ايجاد استرس در فرد مي‌شود. برنامه‌ريزي براي افراد از اهميت بالايي برخوردار است تا كمترين عوارض نوبت‌كاري در آنها ايجاد شود. فرد نوبت‌كار، مشكلات اجتماعي بيشتري را در خانواده دارد كه لازم است حمايت‌هاي اجتماعي كافي از خانواده اين افراد هم انجام شود.
- زندگي با يك شغل سخت چقدر بر روان اين افراد تأثير مي‌گذارد؟! آرامند؟ استرس دارند؟ عمر كمتري دارند؟
مشاغل سخت معمولا استرس‌زا هستند و مي‌توانند بر سلامت، آرامش و عمر فرد هم تأثيرگذار باشند. مثلا كار در معادن، هم به‌علت سختي كار و تماس با مواد آلاينده و خطراتي كه دارد و هم به‌علت ماهيت كار نوبت‌كاري و هم به‌علت دوري از خانواده باعث بروز استرس در كارگران مي‌شود و اين استرس هم مي‌تواند باعث بروز بيماري‌هايي شود. كارفرمايان موظف هستند با آموزش‌هاي كافي، ارزيابي محيط كار و اندازه‌گيري ميزان آلاينده‌ها، انجام معاينات دوره‌اي، مشاوره‌اي، روانشناسي و... تا حد امكان از بروز اين استرس و ساير بيماري‌هاي مرتبط بكاهند. همچنين درصورت بروز بيماري، اقدامات لازم جهت بهبود و جلوگيري از پيشرفت بيماري را انجام دهند.
- يك كارگر مثلا در معدن چه آسيب‌هاي اجتماعي و فرهنگي مي‌بيند وقتي سال‌ها از جامعه دور بوده؟
كار در معدن يكي از مشاغل و صنايع اساسي و پايه‌اي براي هر جامعه‌اي محسوب مي‌شود و منابع طبيعي و انرژي مورد نياز از اين طريق به‌دست مي‌آيد. خيلي از مواردي كه ما روزانه با آنها مواجهه هستيم با معادن و محصولات آنها مرتبط هستند؛ مثلا برقي كه در نيروگاه‌هاي زغال‌سنگي توليد مي‌شود، كامپيوترها، لوله‌هاي پلاستيكي، موكت، رنگ، داروها و.... همانطور كه گفته شد كار در معادن هزينه‌هاي انساني زيادي ازجمله مرگ، بيماري، حوادث و سوانح شغلي را مي‌تواند در پي داشته باشد چون ماهيت كار در معدن، يك كار سخت و زيان‌آور است و حذف كامل عوامل زيان‌آور شغلي در آن غيرممكن ويا سخت است. اما مي‌شود با ارزيابي كارشناسان و انجام اقدامات لازم تا حد امكان ميزان مواجهات را كاهش داد، از بروز حوادث و سوانح جلوگيري كرد، بيماري‌هاي شغلي را به‌موقع شناسايي كرد و از پيشرفت و بروز ناتواني در كارگران پيشگيري كرد.
- در مورد مسئله بازنشستگي مشاغل سخت چه تفاوتي با ساير مشاغل دارد؟ آيا اين تفاوت به حل پاره‌اي از مشكلات شاغلين اين مشاغل كمك مي‌كند؟
طبق تبصره 2قانون بازنشستگي پيش از موعد در مشاغل سخت و زيان‌آور شاغلين با داشتن حداقل 20سال متناوب اشتغال در كارهاي سخت و زيان‌آور درصورتي كه در اين ساليان حق بيمه اين مدت به صندوق تأمين اجتماعي پرداخت شده باشد بدون شرط سني مي‌توانند پيش از موعد بازنشسته شوند. درواقع طبق قانون كار هر يك سال اشتغال به مشاغل سخت، معادل يك سال و نيم اشتغال در ساير مشاغل محسوب مي‌شود.
اما اين بازنشستگي پيش از موعد تأثير چنداني در كاهش آسيب‌هاي احتمالي و حل مشكلات شاغلين اين مشاغل ندارد. همانطور كه گفتم درصورتي كه در مشاغل سخت، استانداردها رعايت شود، محيط كار از ايمني‌هاي لازم برخوردار باشد و آسيب‌ها و خطرات احتمالي به حداقل برسد، فرد در شرايط بهتر جسمي و روحي بازنشسته مي‌شود و بعد از بازنشستگي هم طبيعتا از سلامت بيشتري برخوردار خواهد بود. مثلا در مورد كارگران معدن، بهداشت حرفه‌اي محيط كار، ميزان رفاه و نحوه مواجهه كارگران با مواد زيان‌آور و گردوغبار، نوع ايمني مثل ماسك و كلاهي كه استفاده مي‌كنند بايد استانداردهاي لازم را داشته باشد و توسط متخصصان طب كار و كارشناسان بهداشت حرفه‌اي، نظارت‌هاي حرفه‌اي صورت بگيرد. براي رعايت نكات ايمني و فراهم كردن هر چه بهتر اين استانداردها شركت‌هاي بيمه مي‌توانند درصورت رعايت اين نكات پاداش و تشويقي براي كارفرمايان درنظر بگيرند و در حق بيمه پرداختي توسط كارفرما تخفيفاتي را قائل شوند و برعكس، درصورت گزارش تخلف و رعايت نكردن استانداردها براي كارفرمايان جريمه درنظر گرفته شود. در واقع اينكه فرد 20 يا 30 سال در محيطي ايمن، كم‌خطر و استاندارد به‌كار سخت مشغول باشد به‌مراتب بهتر از اين است كه مدت‌زمان كمتري را در محيطي ناايمن، خطرآفرين و ناسالم به‌كار سخت مشغول باشد.