به هر حال نفقه، حق زن و تكليف مرد است و نمي‌توان از آن به راحتي چشم‌پوشي كرد. با توجه به اينكه يكي از حقوق شرعي و قانوني زنان در ازدواج، نفقه است در مباحث حقوقي براي دريافت اين حق شرايطي درنظر گرفته شده كه عدم‌اطلاع از آنها ممكن است باعث شود زني به حق خود نرسد يا مردي زماني از زندگي خود را پشت ميله‌هاي زندان بگذراند. براي اطلاع بيشتر در اين‌باره و آشنايي بيشتر با مباحث قانوني مربوط به نفقه، صفحه پيش‌رو به شما كمك خواهد كرد.
- نفقه يعني چه؟
در قانون و فقه اسلامي، نفقه نوعي درآمد براي بانوان، فرزندان و پدر و مادر نيازمند محسوب مي‌شود. در واقع نفقه عبارت است از تأمين هزينه جاري زندگي كه شامل خانه، اثاثيه منزل، غذا، لباس، دارو و درمان مي‌شود. معروف‌ترين آن مربوط به نفقه همسر است. اما نفقه طبق قانون به فرزندان و پدر و مادر شخص توانمند هم تعلق مي‌گيرد.
- نحوه تعيين ميزان نفقه
نفقه با توجه به شئون خانوادگي زن، عرف و عادات ساكنان هر منطقه و يا هر شهر و همچنين وضع مالي مرد تعيين مي‌شود؛ مثلا نفقه زني كه ساكن شهري بزرگ است و شوهرش هم كارمند است با نفقه زني كه در شهر كوچك‌تري با شوهر كارگري زندگي مي‌كند، تفاوت دارد. اگر زوجين در مورد ميزان نفقه دچار اختلاف شوند، دادگاه ميزان آن را براساس همين شرايط تعيين مي‌كند.
- شرايط پرداخت نفقه
ابتدا بايد بدانيد كه نفقه مخصوص ازدواج دائم است و در ازدواج موقت نفقه مطرح نيست مگر آنكه از ابتدا شرط شود. در ازدواج دائم هم به محض آنكه عقد ازدواج صورت گرفت، شوهر مكلف به پرداخت نفقه است. البته علاوه بر عقد دائم، شرط ديگري هم براي پرداخت نفقه وجود دارد و آن تمكين زن از همسر خود است. قانون مدني در اين خصوص مي‌گويد اگر زن بدون مانع مشروع از اداي وظايف زناشويي امتناع كند، مستحق نفقه نخواهد بود.
- تمكين يعني چه؟
تمكين يكي از شروط تعيين‌كننده پرداخت نفقه است. تمكين عام و تمكين خاص دو نوع از تمكين است. مفهوم تمكين خاص اطاعت از نيازهاي غريزي و جنسي مرد از طرف زن و مفهوم تمكين عام فرمانبرداري كلي در تمام امور كلي زندگي است. زن موظف به پيروي و اطاعت از شوهر است. قانون هم اشاره كرده رياست خانواده از خصائص مرد است، مگر در مواردي كه اين رياست به زن واگذار شده باشد. تعلق گرفتن نفقه به زن، وابسته به تمكين كامل اوست؛ يعني حتي درصورت تحقق تمكين عام و سرپيچي از تمكين خاص يا بر عكس، نفقه تعلق نمي‌گيرد.
- ترك منزل و ماجراي نفقه
شوهر وظيفه دارد كه در حد بضاعت خود منزلي مستقل و متناسب با شئون همسرش فراهم كند و زن هم بايد در منزلي كه شوهر فراهم كرده است، سكونت كند. اگر اين شرايط فراهم بود ولي زن منزل شوهر خود را ترك كرد، در اين صورت نمي‌تواند مطالبه نفقه كند. البته كه در اين خصوص هم استثنائاتي وجود دارد؛ مثلا اگر اين منزل از جنبه شئون اجتماعي مطابق حال زن باشد اما زندگي در آن، احتمال ضرر و زيان شرافتي يا بدني و آزار و اذيت براي زوجه به‌وجود آورد، خروج او از منزل نافرماني محسوب نمي‌شود و تا زمان برطرف شدن مشكل، نفقه به وي تعلق خواهد گرفت. براساس قانون مدني، در چنين شرايطي زن مي‌تواند مسكن جداگانه تعيين كند و درصورت ثابت شدن احتمال اين ضرر، دادگاه حكم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و تا زماني كه زن در بازگشت به منزل مشترك، معذور است نفقه برعهده شوهر خواهد بود.
- نتيجه عدم‌پرداخت نفقه
اگر شوهر از پرداخت نفقه امتناع كند يا قصدي براي پرداخت آن نداشته باشد، زن مي‌تواند 2 اقدام انجام دهد؛ يا شكايت خود را به دادگاه كيفري تقديم كند يا دادخواست خود را به دادگاه حقوقي بدهد. نفقه مربوط به زمان حال از طريق كيفري قابل مطالبه است و نفقه مربوط به گذشته با ارائه دادخواست حقوقي قابل‌پرداخت خواهد بود؛ يعني اگر مردي مثلا در طول 5سال ازدواج خود، نفقه همسرش را پرداخت نكرده است، زن مي‌تواند همين امروز شكايت كيفري تقديم دادگاه كند و نفقه حال حاضر خود را بگيرد، اما براي 5سال گذشته كه مرد نفقه پرداخت نكرده است، بايد به دادگاه حقوقي مراجعه و دادخواست تقديم كند.
- ماجراي نفقه بعد از جدايي
در طلاق اگر علت جدايي، عدم‌تمكين يا نشوز (نافرماني) زن به‌دليل ترك خانه نبوده و طلاق رجعي باشد، پرداخت نفقه زن در طول مدت عده (زمان تعيين شده پس از وقوع طلاق يا فوت شوهر كه زن در اين مدت حق ازدواج مجدد ندارد) برعهده مرد خواهد بود. اما در طلاق خلع (به‌دليل كراهت زن از همسر خود)، مرد از پـرداخت نفقه معاف است؛ اگــرچه زن بايد عده نگاه دارد.
- فاصله بين عقد تا ازدواج
در مدت زمان ميان عقد و شروع زندگي مشترك زير يك سقف، نفقه‌اي به زن تعلق نمي‌گيرد مگر آنكه زن جهت شروع به زندگي اعلام آمادگي كرده باشد، اما مرد از بردن همسرش خودداري كند كه در اين صورت زن مستحق دريافت نفقه خواهد بود.
در اين صورت زن بايد بتواند ادعاي خود را ثابت كند؛ يعني يا بايد به نزديك‌ترين مجتمع قضايي محل سكونت خود مراجعه و 3 برگ اظهارنامه دريافت و آمادگي خود را اعلام كند يا آنكه چند نفر را به شهادت بگيرد و استشهادهايي تنظيم كند.
- مصاديق تمكين
مصاديق تمكين، متفاوت است اما عمدتا یکی از موارد داشتن رابطه جنسی است. زن مکلف است نیازهای جسمی و مشروع شوهر خود را بر آورده کند، مگر در دوران عادت ماهیانه یا بیماری که او را از انجام این وظیفه باز می‌دارد. یکی دیگر از موارد تمکین، اقامت در اقامتگاه(خانه) دائمی شوهر است؛ یعنی زن برای دریافت نفقه باید در خانه شوهر زندگی کند؛ مگر آنکه حین وقوع عقد شرطی جز این شده باشد. مورد سوم، الزام زن به حسن معاشرت و رفتار خوب با شوهر خویش است.
- مجازات مردي كه نفقه نمي‌دهد
درصورتي كه مرد بر پرداخت نكردن نفقه اصرار داشته باشد، بايد گفت حبس در انتظار آن مرد است. در همين رابطه، ماده۵۳ قانون حمايت از خانواده مصوب سال۹۲ براي عدم‌پرداخت نفقه، جنبه كيفري درنظر گرفته است و مي‌گويد: «هركس با داشتن استطاعت مالي، نفقه زن خود را درصورت تمكين او ندهد يا از پرداخت كردن نفقه ساير اشخاصي كه نفقه به آنها تعلق مي‌گيرد امتناع كند، به حبس تعزيري درجه 6 (6 ماه و يك روز تا 2 سال) محكوم مي‌شود. تعقيب كيفري هم بستگي به شكايت شاكي خصوصي دارد و البته جزو جرايم قابل‌گذشت است. درصورت گذشت شاكي در هر زمان، تعقيب جزايي يا اجراي مجازات متوقف مي‌شود. تبصره اين ماده هم مقرر كرده است كه «امتناع از پرداخت نفقه زوجه‌اي كه به موجب قانون، مجاز به عدم‌تمكين است، مشمول اين ماده نيست». به‌طور مثال مرد به واسطه اينكه زن در خلال عادت زنانگي‌اش از ايفاي وظايف زناشويي خودداري مي‌كند نمي‌تواند از دادن نفقه زن خودداري كند و موظف است كه نفقه او را بپردازد. بعد از اينكه زن توسط حكم دادگاه همسر خود را ملزم به پرداخت نفقه كند و مرد توانايي پرداخت نفقه را نداشته باشد، زن مي‌تواند تقاضاي طلاق كند.
- نفقه پس از فوت
درباره اينكه زن پس از فوت شوهر خود نيز حق دارد نفقه مطالبه كند بايد گفت تا سال 1381طبق قانون اگر عقد ازدواج به‌دليل فوت شوهر پايان مي‌يافت، در عين حال كه زن مكلف بود عده (4ماه و 10روز) نگاه دارد نمي‌توانست نفقه مطالبه كند ولي با اصلاح قانون در سال 1381زن مي‌تواند در ايام عده، نفقه مطالبه كند. البته اين نفقه جداي از سهم‌الارث زن محاسبه مي‌شود يعني زن علاوه بر ميزان ارثيه مي‌تواند نفقه را هم مطالبه كند.