برخي از متخصصان حوزه سالمندي علائمي مانند تصلب‌شرائين، فشار خون بالا، اختلال حواس، مشكلات گوارشي و تنفسي، پوكي استخوان، پيرچشمي و پيرگوشي را نه بيماري، بلكه جزو ويژگي‌هاي سالمندي مي‌دانند. برخي نيز سالمندي را دگرگوني‌هاي تدريجي در ساخت و تركيب موجود زنده مي‌دانند كه منجر به بروز انواع بيماري‌هاي زمينه‌اي و پيش‌رونده مي‌شود. با هر تعريفي سالمندي دوره‌اي گريز‌ناپذير از زندگي خيلي از آدم‌هاست؛ دوره‌اي كه شكل و آهنگ زندگي متفاوت از هر دوران ديگري است. همه وجوه زندگي افراد سالمند به‌خصوص شرايط تغذيه‌اي آنها در اين دوران شروع به تغيير اساسي مي‌كند. مشكلات تغذيه‌اي در سالمندان مي‌تواند باعث بروز عوارض زيادي، ازجمله ضعف سيستم ايمني، كاهش سطح انرژي و مشكلات مزمن مانند ديابت نوع۲، فشار خون، بيماري‌هاي قلبي، سكته مغزي و پوكي استخوان شود؛ به همين دليل ايجاد تغييرات در رژيم غذايي اين افراد براي مطابقت با تغيير كالري، انرژي، طعم و مزه و دستيابي به نيازهاي آنها و جلوگيري از سوءتغذيه موضوع مهمي است. با دكتر پريسا ترابي، مسئول برنامه تغذيه سالمندان دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت و پزشك و متخصص مديريت عالي بهداشت عمومي به نيازهاي تغذيه‌اي اين بخش از جامعه پرداخته‌ايم.
افرادي كه در كشور ما براساس تعاريف موجود 60 سال و بيشتر دارند، سالمند به‌حساب مي‌آيند و نيازهاي تغذيه‌اي متفاوتي دارند. براي مواجهه با تغييراتي كه سالمندي به‌صورت كاملا طبيعي در افراد ايجاد مي‌كند بايد از سنين جواني و در آخرين فرصت، در سنين ميانسالي برنامه‌ريزي كرد. اكثر افراد در دوران سالمندي به‌دليل كاهش فعاليت به‌صورت طبيعي با كاهش متابوليسم پايه و تغييرات فيزيولوژيك روبه‌رو مي‌شوند. همچنين به‌علت تجمع عوامل خطر، برخي از مشكلات تغذيه‌اي و بيماريها در افراد سالمند افزايش پيدا كند.
- نيازهاي تغذيه‌اي تفاوت‌يافته
اصلي‌ترين نياز افزايش‌يافته سالمندان در اين دوران مصرف مايعات است. توصيه مي‌شود همه سالمندان روزانه حتما 8 ليوان مايعات كه بهترين آن آب است، مصرف كنند. البته مصرف چاي به‌دليل مدر بودن چندان توصيه نمي‌شود و درواقع ميزان ماندگاري مايعات در بدن را كاهش مي‌دهد. شير و انواع نوشيدني‌ها در شرايطي كه بدن سالمند كمتر احساس تشنگي مي‌كند، مي‌تواند تأمين‌كننده مايعات مورد نياز باشد، ولي مصرف آب با توجه به اينكه يبوست از ويژگي‌هاي سالمندي است، اهميت بيشتري دارد.
پروتئين نيز ازجمله نيازهاي اصلي تغذيه‌اي در سنين سالمندي است. در دوران سالمندي ميزان پروتئين ساخته شده در بدن كاهش و ميزان شكنندگي و تجزيه آن افزايش مي‌يابد؛ به همين دليل بر اثر فرايند پيري و افزايش سن افراد دچار تحليل‌رفتگي و ضعف عضلاني مي‌شوند و ممكن است در ظاهر فرد سالمند، لاغري و نحيف شدن را ببينيد. در برخي از افراد سالمند شايد تحليل‌رفتگي عضلاني به ظاهر ديده نشود، ولي به‌طور طبيعي ميزان ماهيچه در بدن آنها كاهش يافته و بافت چربي جاي آن را مي‌گيرد؛ به همين دليل تأمين مواد پروتئيني در رژيم غذايي سالمندان اهميت زيادي دارد. بهترين پروتئين انواع حيواني آن (مثل مرغ، گوشت، سفيده تخم‌مرغ و ماهي) است. ميزان توصيه شده مصرف پروتئين براي يك فرد 60كيلو‌گرمي 60گرم در روز است. اندازه هر ۳۰گرم حدود يك قوطي كبريت است؛ به‌عبارت ديگر 2 تا 3 تكه گوشت چربي‌گرفته خورشي در روز كفايت مي‌كند. اگرچه ارزش غذايي پروتئين‌هاي حيواني هم از لحاظ جذب و هم از لحاظ كارايي بيشتر است، ولي بهتر آن است كه نيمي از پروتئين دريافتي از منابع گياهي مانند حبوبات و غلات تأمين شود.
دريافت انواع ويتامين‌هاي لازم در دوران سالمندي نيز به‌دليل كاركردشان در مغز افراد سالمند بسيار اهميت دارد. مهم‌ترين آنها ويتامين‌هاي گروه B به‌خصوص B6 و B12 است كه در فرآورده‌هاي حيواني يافت مي‌شود. B6 را مي‌توان در همه مواد پروتئيني پيدا كرد، ولي B12 فقط در گوشت قرمز وجود دارد؛ بنابراين گياهخواري ممكن است منجر به كمبود اين ويتامين شود. در دوران سالمندي توليد و جذب اين مواد در بدن سالمندان كاهش مي‌يابد. اين ويتامين‌ها با كارايي مغز، حافظه و سيستم اعصاب مركزي ارتباط مستقيم دارند.
ويتامين ديگري كه سالمندان به‌طور طبيعي با كمبود آن مواجه مي‌شوند، ويتامينD است. افراد سالمند حتما بايد ميزان سرمي ويتامينD در خونشان را اندازه بگيرند. ميزان نرمال ويتامينD در افراد سالمند بين 75-65 واحد است و اين مقدار نبايد كمتر از 50 شود. هم‌اكنون طرح تأمين ويتامينD به‌صورت مگادوز براي همه افراد به‌صورت كشوري اجرا مي‌شود. همه سالمندان حتي اگر ندانند كه كمبود ويتامينD دارند بايد ماهي يك عدد ويتامينD مگادوز (50هزار واحد) مصرف كنند.
مطالعات كشوري نشان داده است كه كمبود ويتامينD در ميان همه گروه‌هاي سني در كشور شايع است. 70 تا 80 درصد ايراني‌ها با عوارض كمبود اين ويتامين روبه‌رو هستند. اين عوارض در دوران سالمندي بسيار بيشتر است چون بيشترين منبع تأمين اين ويتامين تابش مستقيم خورشيد است، ولي در سنين سالمندي توانايي بافت زير پوست براي توليد و جذب ويتامينD بسيار كاهش مي‌يابد. افراد سالمند بيش از ساير سنين در معرض كمبود ويتامين D قرار مي‌گيرند. ويتامينD در جذب كلسيم، پيشگيري از بيماري‌هايي مانند سرطان و در سوخت‌وساز بدن مؤثر است. مصرف اين ويتامين به‌صورت روال ماهانه كمترين حدي است كه بايد دريافت شود؛ پزشك براي سالمنداني كه سطح سرمي پاييني از ويتامين D دارند، طبق برنامه درماني، تعداد دوز ويتامين در طول ماه را افزايش داده و ممكن است به يك عدد مگادوز در هفته برساند. كمبود كلسيم نيز در سالمندان بسيار شايع است. به اين كمبود بايد قبل از 30سالگي توجه شود. ذخاير كلسيم بدن تا ۳۰سالگي رو به افزايش است و بعد از اين سن ذخاير كلسيم بدن كاهش مي‌يابد. درواقع ميزان دفع كلسيم از بدن بعد از 30سالگي بيشتر از جذب آن مي‌شود. افرادي كه تا 30سالگي ذخاير خود را كامل كرده باشند، ديرتر از ساير افراد دچار عوارض ناشي از كلسيم (پوكي و شكستگي استخوان) مي‌شوند. در برنامه كشوري روزانه يك عدد كلسيم 500واحدي توصيه مي‌شود كه بهتر است مصرف آن به همراه ويتامينD باشد. مصرف كلسيم با مگادوز ويتامينD مغايرتي ندارد.
- پيري بيماري نيست
آن چيزي كه در سالمندي رخ مي‌دهد، بيماري نيست، بلكه تغييرات فيزيولوژيك و طبيعي است كه جزو ذات سالمندي است. با اين حال بخشي از اين تغييرات ناشي از بيماري‌هايي است كه با سبك زندگي افراد به‌وجود آمده است. درواقع علت اينكه ما در سالمندان ديابت، فشارخون و چربي خون بالا مي‌بينيم، سالمندي نيست، بلكه روش زندگي افراد در كودكي، جواني و ميانسالي است. تجمع عوامل خطر باعث مي‌شود كه در سال‌هاي سالمندي، بيماريها بروز پيدا كنند. كنترل چربي، قند، فشار و وزن در ميانسالي منجر به سپري كردن دوره سالمندي با سلامت بيشتر مي‌شود. ما سالمنداني داريم كه فعاليت بدني مناسب و تغذيه سالم دارند و هيچ بيماري زمينه‌اي ندارند.
در طرح مكمل‌ياري‌هايي كه بخشي از برنامه طرح تحول است و به‌صورت سراسري اجرا مي‌شود، كلسيم و مگادوز ويتامينD به همه گروه‌هاي سني هدف داده مي‌شود. براي سالمنداني كه دچار سوءتغذيه هستند نيز مولتي‌ويتامين تجويز مي‌شود. در كل پايگاه‌هاي سلامت كه بهورزان و مراقبين سلامت در آنجا مشغول به‌كار هستند، اين مكمل‌ها به‌صورت رايگان است.
كمبود گروه‌هاي غذايي مختلف در رژيم غذايي سالمندان به سرعت مي‌تواند آنها را به سمت سوءتغذيه سوق دهد. اگر نسبت شاخص‌هاي توده بدني و ميزان سطح ويتامينD و... طي چند‌ماه اخير كاهش پيدا كند به‌سختي مي‌توان آن را جبران كرد. سالمندان درصورت بروز مشكل به سرعت وزنشان را از دست مي‌دهند؛ مثلا بازگرداندن وزن سالمندي كه به مدت يك هفته بستري بوده و تا ۳كيلوگرم كاهش وزن داشته، ممكن است نيازمند يك‌سال درمان و مراقبت تغذيه‌اي باشد. از آنجايي كه وزن‌گيري سالمندان به كندي صورت مي‌گيرد، رعايت نكات تغذيه‌اي براي آنها بسيار جدي است.
- سالمندان در تنهايي غذا نخور‌ند
افسردگي در سالمندان مي‌تواند در تغذيه آنها مؤثر باشد. افسردگي در همه جوامع در بين سالمندان وجود دارد و علل مختلفي مانند بازنشستگي و احساس مفيد نبودن، از دست دادن همسرو جدا‌شدن فرزندان دارد. اين در حالي است كه ما مي‌دانيم كه آنها گنجينه بسيار مفيدي از تجربه هستند. در اين شرايط اين افراد نياز به درمان دارند و درصورتي‌كه در كنار خانواده و نوه‌ها قرار بگيرند، اين افسردگي كاهش مي‌يابد. اگر سالمند در هنگام غذا خوردن دمخور داشته باشد و فردي در كنارش باشد كه با او هم‌كلام شود، احساس افسردگي كمتري خواهد داشت. از آنجايي كه ميل به خوردن در سالمندان به‌دليل كم‌تحركي، مصرف دارو و... كاهش پيدا مي‌كند، تنوع و شكل غذا بايد مورد توجه قرار گيرد. به‌دليل مشكلات دنداني، سالمندان تمايل كمتري به مصرف سبزيجات و مواد غذايي حاوي فيبر دارند درصورتي كه به‌دليل مشكلات گوارشي در آنها مصرف اين مواد اهميت زيادي دارد.
- درمان افسردگي در سالمندان نسبت به جوانان آسان‌تر است
افراد در دهه70 زندگي، 4برابر بيشتر از دهه20 زندگي نياز به خدمات روان‌درماني دارند. محققان مي‌گويند كه فقط ۶ درصد افراد مسن تحت پوشش بيمه‌هاي درماني براي روان‌درماني ارجاع مي‌شوند؛ اين درحالي است كه اين رقم براي افراد 20تا 24ساله 23درصد است. به اعتقاد محققان با وجود مشكلات روحي و رواني مشترك با جوانان، بيمه‌هاي درماني در مورد سالمندان تبعيض قائل مي‌شوند.
تحقيق محققان دانشگاه وست‌لندن با بررسي 80هزار ارجاع نشان داد كه پزشكان عمومي با وجود شواهد كافي براي ارجاع به روان‌درماني از اين كار سر باز مي‌زنند؛ درحالي‌كه سالمندان در مقايسه با جوانان نسبت به درمان پاسخ بهتري مي‌دهند. اين تحقيق به سرپرستي دكتر سوفي پتي كه در نشريه جنرال پركتيس انگلستان منتشر شد، نشان داد كه درمان سالمندان ارجاع شده با افزايش سن بيشتر و محتمل‌تر است. آنها هشدار دادند كه اين رويه منجر به افزايش مشكلات روحي و رواني بين سالمندان و انزواي بيش از حد آنها مي‌شود. بيش از يك ميليون نفر سالمند بالاي 65سال در انگلستان تنهايي را تجربه كرده‌اند و خطر ابتلا به افسردگي در آنها زياد است.
موانع دسترسي به درمان و پيشگيري از افسردگي در آنها همچنان پابرجاست. مشكلات هماهنگي براي مشاوره در منزل، استفاده نكردن و دسترسي نداشتن سالمندان به اينترنت و باور قديمي كنار آمدن با همه‌‌چيز ازجمله مشكلات ارائه خدمات روان‌درماني در سالمندان است. كارشناسان پيشنهاد داده‌اند پزشكان از مزاياي دريافت چنين خدماتي به سالمندان توضيح بيشتري دهند. تا زماني كه چنين آگاهي در سالمندان وجود نداشته باشد، اين تبعيض برجاي خود باقي خواهد ماند.
- پياده‌روي راهي براي سلامت سالمندان
محققان در مطالعه خود دريافتند سرعت پياده‌روي نقش مهمي بر افزايش ميزان تأثير اين فعاليت بدني دارد. افراد مسني كه سريع‌تر از حدود ۵كيلومتر در ساعت پياده‌روي مي‌كنند ۵۰درصد كمتر از كساني كه با سرعت آهسته‌تر از ۳كيلومتر در ساعت راه مي‌روند، مبتلا به بيماري قلبي مي‌شوند. بعلاوه كساني كه روزانه به‌طور ميانگين 7بلوك پياده‌روي مي‌كنند، در مقايسه با افرادي كه 5بلوك يا كمتر راه مي‌روند ۴۷درصد كمتر در معرض بيماري قلبي قرار دارند. لوئيزا سورس ميراندا، دانشجوي دكتري در دانشگاه پورتو پرتغال و سرپرست تيم تحقيق، در اين‌باره مي‌گويد: يافته‌هاي ما نشان مي‌دهد كه انجام فعاليت بدني ملايم نظير پياده‌روي در سنين بالا با كاهش خطر بروز بيماري‌هاي قلبي وعروقي مرتبط است. در اين مطالعه، محققان به بررسي وضعيت ۴۲۰۷ مرد و زن مسني كه از ۱۰ سال قبل در برنامه مطالعه سلامت قلب و عروق شركت كرده بودند، پرداختند. در هر سال ميانگين سرعت پياده‌روي و مسافت آن براي هر شركت‌كننده ارزيابي شده بود. بعد از آن فاكتورهاي پرخطر مرتبط با بيماري قلبي در افراد ۶۵ سال به بالا بررسي شد. اگر افراد مسن در يك فعاليت بدني سطح پايين شركت كنند، خطر مرگ آنها تا 22درصد در مقايسه با افرادي كه فعاليتي ندارند، كاهش مي‌يابد. به گفته دكتر ديويد هوپين از پزشكان بيمارستان دانشگاه، اين آمار براي افرادي كه هدف توصيه شده را به‌صورت هفتگي رعايت كنند، به 28درصد افزايش مي‌يابد.