حتما بارها درباره آثار دعا كردن چيزهاي مختلفي شنيده‌ايد؛ فضيلت‌هايي كه همگي از دل روايات مختلف معصومين(ع) بيرون آمده است. مثلا گفته شده كه دعا محبوب‌ترين اعمال نزد خداوند است يا انسان را از گزند دشمنان و مخالفان نجات مي‌دهد و يا درهاي روزي را به روي او مي‌گشايد. از رسول خدا(ص) نقل شده است كه دعا، سلاح مؤمنين و ستون دين و علت روشنايي آسمان‌ها و زمين است. خب، حالا كه دعا اين همه فضيلت و اهميت دارد، ما بايد با دعا و انواع آن بيشتر آشنا شويم و درباره آن بيشتر بدانيم. در اين صفحه نكات مهمي در اين زمينه بيان شده است.
- دعاهاي قرآني چيست؟
حتما تا به حال دعاي «امن‌يجيب...» را در هيئت‌ها و مراسم‌هاي مذهبي خوانده‌ايد. خب اين دعا، بخشي از آيات قرآن است كه همان دعاهاي قرآني محسوب مي‌شوند. در قرآن دعاهاي فراواني از پيامبران الهي نقل شده است؛ ازجمله آدم، نوح، ابراهيم، لوط، يوسف، موسي، سليمان، زكريا، عيسي(ع) و.... در ضمن در قرآن دعاهاي متعددي به پيامبراكرم(ص) تعليم داده شده است. اين دعاها طيف وسيعي از درخواست‌ها را دربرمي‌گيرد كه ازجمله آنها مي‌توان به طلب عفو، غفران و رحمت الهي، طلب غفران براي خود، والدين و مؤمنان، پوشاندن گناهان، مؤاخذه نكردن بر نسيان و خطا، استواري در ايمان و هدايت، صبر و ثبات قدم، پيروزي بر كافران و... اشاره كرد. از اين ادعيه قرآني به‌خوبي معلوم مي‌شود كه از ديدگاه قرآن، دعا در همه اديان وجود داشته است. يادتان باشد بسياري از دعاهاي قرآني با كلمه‌هاي «ربنا» و «رب» شروع مي‌شود.
- تفاوت دعاهاي مأثور و غيرمأثور
در يك تعريف كلي بايد گفت كه دعاي مأثور يعني دعايي كه از معصومين نقل شده است و دعاي غيرمأثور هم يعني دعايي كه خودمان مي‌كنيم كه مضمون و قالب آنها، الزاما ربطي به دعاهاي مأثور يا احاديث معصومين ندارد. حضرت آيت‌الله مجتبي تهراني(ره) درباره دعاهايي كه از ائمه معصومين(ع) نقل شده‌اند مي‌گويد: «دعاهايي هست كه از معصومين براي ما نقل شده كه شخص اگر اين دعا را بخواند، ثوابي هم بر آن مترتب شده است. تا اينجا اتفاق نظر است كه آن ثواب را به او مي‌دهند مي‌خواهد سند آن دعا تمام باشد، يا سندش تمام نباشد. اين مورد اتفاق نظر است». ايشان همچنين درباره دعاهاي غيرمأثور گفته‌اند: «دعاي غيرمأثور عبارت از آن دعايي است كه قالبريزي آن در دست بنده است. يعني ميتواني دعايت را در هر قالبي و در هر عبارتي بريزي. مثل حاجتهايي كه به هر لفظي و به هر زباني از خدا ميخواهيم».
- تقسيم‌بندي دعاهاي مأثور
دعاهاي مأثور هم داراي تقسيم‌بندي مشخصي ميان علماي دين ما هستند. يك تقسيم‌بندي از نظر زمان است. يعني يك دسته دعاهاي مأثور موقت و يك دسته از دعاهاي مأثور غيرموقت هستند. موقت يعني دعاهايي كه بايد در زمان خاصي خوانده شود. مثلاً دعاهايي كه ما در‌ماه مبارك رمضان داريم؛ در روز اول‌ماه اين دعا را، روز دوم اين دعا را و روز سوم اين دعا را بخوان! اينها موقت هستند؛ يعني وقت خاصي برايشان تعيين شده است. بعضي دعاهاي مأثور براي «روز» خاصي بيان شده و بعضي ديگر براي «شب» خاصي، مثل شب قدر. تقسيم‌بندي بعدي از نظر مكان خواندن دعاست. همانطور كه ما از نظر زمان خاص مي‌بينيم كه بعضي دعاهاي مأثور براي زمان خاص است، براي مكان‌هاي خاص هم دعاهايي آمده است؛ يعني در چه مكاني چه بگو و چه دعايي بخوان. مثلا در روايات آمده هنگامي كه وارد مسجد ميشوي، فلان دعا را بخوان. البته اين بدان معنا نيست كه اين دعاها در زمان يا مكان ديگر اثري ندارد بلكه تأثير آن در آن وقت يا محل تعيين شده بيشتر است.
- آيا مي‌توان در دعاي مأثور تغييراتي داد؟
اين موضوع هم بسيار مبتلابه است كه متأسفانه برخي به اشتباه در دعاهاي مأثور تغييراتي مي‌دهند و فكر مي‌كنند كه مضمون دعا را بهتر كرده‌اند. حضرت آيت‌الله مجتبي تهراني(ره) در اين خصوص گفته است: «ما مي‌بينيم كه بعضي در ادعيه مأثوره دست مي‌برند. اينجا جاي تعبد است. تعبد معنايش همين است، عبوديت معنايش همين است كه همان آدابي را كه گفته‌اند من بايد حفظ كنم. از نفسم بايد مراقبت كنم و نگذارم كه در دعاي معصومين دخالت كند. حفظ قالب يعني اينكه همان چيزي كه رسيده است را تكرار كني. چرا كه از معصومين اينطور رسيده است. پس چيزي به آن اضافه نكن. معصومين(ع) بهتر از من و تو رابطه بين دعا و اثر مترتبه بر دعا را مي‌دانند. آنها رابطه و اثرگذاري دعا و آن حاجت درنظر گرفته من و تو را خوب مي‌دانند». محدثين ما هم در اين زمينه بسيار دقت كرده‌اند كه حتي يك واو پس و پيش نشود.
- آيا خواندن دعا و شنيدن آن اثر يكسان دارد؟
اولين نكته اين است كه بدانيم دعاي جمعي در روايات سفارش شده است و سريع‌تر از دعاي فردي به اجابت مي‌رسد. اما درباره اين سؤال كه آيا خواندن و شنيدن دعا، اثر يكسان دارد يا نه بايد گفت واژه «دعا» به‌معناي خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و حتي گاهي آن را مطلق خواندن معني كرده‌اند. درست است كه خداوند متعال به هر آنچه در اعماق قلب بندگان خود مي‌گذرد، آگاه است، اما با وجود اين، بر زبان آوردن دعاها و خواسته‌ها مورد پسند پروردگار بوده و پاداش فراواني را به‌دنبال خواهد داشت. بنابراين نبايد به‌دليل راحت‌طلبي، شنيدن دعا را جايگزين خواندن آن كرد. البته اگر موانعي وجود داشته باشد مثل بي‌سوادي كه خواندن دعا را ناممكن مي‌كند، شنيدن دعا نيز اگر با توجه و خشوع انجام شود، مي‌تواند انسان را به خداي خود نزديك كند و البته راه براي دعاكردن به زبان خودمان هميشه باز است.
- تفاوت زيارت با دعا در چيست؟
وقتي به كتاب‌هاي ادعيه مثل مفاتيح‌الجنان مراجعه كنيد، از برخي مطالب به‌عنوان دعا نام برده شده و برخي ديگر به‌عنوان زيارت. ما هم دعاي ندبه داريم و هم زيارت عاشورا يا زيارت جامعه‌كبيره و امين‌الله و.... تفاوت اين دو در چيست؟ تفاوت دعا با زيارت در همين است كه زيارت‌ها با سلام و ادعيه با اللهم و مانند آن شروع مي‌شوند. در دعا، درخواست از خداوند است، ولي در زيارت، مخاطب امام معصوم(ع) يا بزرگان ديگر است. ما در اين زمينه اصطلاحات ديگري هم مثل نيايش، مناجات و نجوا هم داريم. فرقي اساسي بين معناي دعا و نيايش نيست، زيرا نيايش نوعي دعا كردن است. گفته شده كه معاني مناجات و نجوا نيز از همديگر جدا نيستند بلكه ريشه واحد دارند و شايد نوعي دعا و نيايش باشند كه همزمان با پنهاني و خصوصي بودن است و گفت‌وگويي بين عبد و مولا در خلوت دل محسوب مي‌شود.
- چرا گاهي دعاهاي ما مستجاب نمي‌شود؟
حتما براي شما هم پيش آمده كه دعا كنيد و مستجاب نشود، درحالي‌كه خود خداوند فرموده‌اند كه مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در مورد اجابت نشدن دعا، بزرگان دلايل متعددي بيان كرده‌اند كه ازجمله مهم‌ترين آنها مي‌توان به اين موارد اشاره كرد؛ گاهي ما خدا را به زبان مي‌خوانيم، اما در قلب، چشم اميدمان به خلق خداست. خب، اين مانعي براي استجابت دعا محسوب مي‌شود. گفته شده كه هنگام دعا بايد واقعا «مضطر» بود. مضطر نبودن هم مي‌تواند دليل اجابت نشدن باشد. دعا كردن آدابي دارد كه اگر رعايت شود دعا در معرض اجابت قرار مي‌گيرد.وقتي اين آداب را رعايت نكنيم نبايد توقع اجابت داشته باشيم. همچنين دعا درصورتي اجابت مي‌شود كه خود شخص تمام تلاش خود را براي هدفش كرده باشد و در اين زمينه كوتاهي صورت نگرفته باشد. درضمن اجابت ممكن است تا مدتي به تأخير بيفتد و اين به‌معناي عدم‌اجابت نيست. درنهايت بايد گفت كه وقتي دعا مي‌كنيم بايد باور داشته باشيم كه خداوند اگر مصلحت بداند حتما حاجت ما را مي‌دهد و اگر آن حاجت به مصلحت ما نباشد، خدا به شكل ديگري برايمان جبران مي‌كند.