واقعاً چه اتفاقي افتاده؟ سر ما چه بلايي آمده؟ نمي‌دانم، ولي هر چه هست براي ما «معماري» همان شأن و منزلتي را ندارد كه براي قدما داشت. كتب قدما را هم اگر نگاه كنيد مي‌بينيد كه درباره «خانه‌ها و عمارت‌هايي» سخن گفته‌اند و از ويژگي‌هاي معماري خانه‌هايي دچار بهجت و سرور شده‌اند كه براي ما چندان مفهوم نيست. حالا و در اين روزگار مدرن، براي من و شما، خانه‌ها و ساختمان‌‌هاي شهرمان چندان اهميت ويژه‌اي ندارد و بيشتر مترادف است با برج‌هاي سربه فلك كشيده، ساختمان‌هايي با نماي آلومينيومي، خانه‌هاي قوطي‌كبريتي و.... زيبايي‌هايي كه درست بيخ گوش‌مان بود و انگار در نقطه كور چشمان‌مان جاخوش كرد و حالا در حال نابودي است. از زيبايي‌هاي معماري خانه‌هاي معمولي و كاخ‌ها و عمارت‌ها تا همين معماري بازارها و تكيه‌ها و بقعه امامزاده‌ها، حيف است كه ديده نشوند. اينجا اشاره‌اي به اين نوع معماري كرده‌ايم تا هم اطلاعات‌تان بيشتر شود و هم پيشنهادي داشته‌ايم براي ديدن اين معماري باقيمانده از قديم.
- معماري خانه‌هاي قديمي
يك چهارديواري ساده كه تقسيم شده به قطعه‌هاي كوچك‌تر؛ مثلا اتاق خواب، آشپزخانه، پذيرايي و... فكر مي‌كنيد اگر تصوير يك منزل مسكوني را مثل پازلي در هم بريزند فرقي مي‌كند كه كدام قسمت را جاي كدام نام بگذاريد. خانه شما در هر اقليمي، در هر شهري يا در هر محله‌اي كه باشد عموما از يك الگو پيروي مي‌كند و غالبا فرقي نمي‌كند شما چه نيازهايي داريد يا در چه فضاهايي به آرامش مي‌رسيد. اين اتفاقي است كه براي ما در چهارديوارهايي به نام خانه در شهرها مي‌افتد. كليد حل اين مشكل واژه معماري داخلي است. معماري داخلي با وجود اهميت بسزايي كه در زندگي و ايجاد امنيت و آرامش براي افراد دارد، متأسفانه مدت‌هاست كه در شهرهاي ما مورد بي‌توجهي قرار گرفته است.
كجا ببينيم؟ تا دلتان بخواهد مي‌توانيد خانه‌هاي قديمي در تهران پيدا كنيد كه عنصري به نام معماري داخلي در ساخت آنها مشهود است. خانه كاظمي در محله امامزاده يحيي(ع) پيشنهاد ماست.
- معماري بازارهاي قديمي
بازارهاي اصيل ايراني معمولاً در امتداد مهم‌ترين معبرهاي شهري ساخته مي‌شدند كه مهم‌ترين بخش آنها راسته اصلي بود كه با دكان‌هايي كه در دوطرف آن قرار مي‌گرفت تكميل مي‌شد. در امتداد اين راسته، اصناف گوناگون قرار داشتند و هر راسته به راسته‌هاي فرعي تقسيم مي‌شد. دالان‌ها، چهارسوق‌ها، حجره‌ها، كاروانسراها، تيمچه‌ها، جلوخان و ميدان، بخش‌هاي ديگر بازار را تشكيل مي‌دادند. بد نيست اشاره كنيم كه هر بازار، حسينيه و تكيه‌اي هم درون خود جاي مي‌داد.
كجا ببينيم؟ به‌عنوان نمونه مي‌توان به بازار تجريش اشاره كرد. شخصيت بازار تجريش شخصيت يك بازار كوهپايه‌اي است كه با بازار تهران و ري كاملاً متفاوت است. سقف آن از خرپاهاي چوبي ساخته شد كه به‌دليل بارندگي از سقف شيرواني براي بازار استفاده كرده‌اند. در واقع معماري آن معماري ييلاقي است كه خاص منطقه شميران بوده و از سنخ معماري سردسيري محسوب مي‌شود.
- معماري باغ‌هاي قديمي
از نظر شكل و ظاهر، باغ ايراني هندسه خاصي دارد. يك مستطيل است كه محوري دارد و در محل تلاقي محور و بدنه، فضاهاي طبقاتي و شطرنجي كه همان درختان هستند ديده مي‌شوند. در باغ ايراني، وجود يك كوشك يا بنا در مركز يا بلندترين قسمت باغ يكي از ويژگي‌هاي اصلي است، به‌علاوه وجود استخرهاي وسيع به‌عنوان آينه انعكاس‌‌دهنده چشم‌انداز مقابل كوشك. هر جا اين تصوير كشيده مي‌شود مي‌گوييم باغ ايراني؛ مثل باغ شازده و...
كجا ببينيم؟ تهراني‌ها براي ديدن نمونه زيبايي از باغ ايراني لازم نيست تا شيراز، كاشان و اصفهان بروند، چرا كه مي‌توانند همين جا در خيابان ولي‌عصر(عج) از عمارت و باغ زيباي فردوس ديدن كنند. عمارت باغ فردوس در 2طبقه به سبك قاجار ساخته شده است. زمين‌هاي قسمت جنوبي و سراشيبي باغ نيز با سنگ‌چين‌ها يا به شكل 7قطعه است كه روي هر يك از قطعات، استخري احداث شده.
- معماري امامزاده‌هاي قديمي
بي‌شك شما هم تجربه زيارت و بازديد از اماكن مذهبي را داريد. فضاهايي كه فارغ از تلقين احساسات معنوي، از معماري چشم‌نوازي هم برخوردارند. طرح‌هاي اسليمي و نقوش هندسي حك شده بر كاشي‌هاي لاجوردي و فيروزه‌اي اين بناها، آينه‌كاري‌هاي زيبا و گنبد گرد بالاي اين بناها از ويژگي‌هايي است كه نمي‌توان در هر كجاي دنيا يافت. معماري اسلامي آميخته با هنر ايراني دراين بناها ديده مي‌شود.
كجا ببينيم؟ ازجمله اين بناها مي‌توان به معماري بناي بقعه امامزاده صالح(ع) در ميدان تجريش اشاره كرد. بناي اين بقعه چهارگوش بزرگ و مستحكمي با ديواره‌هاي قطور است كه فضاي دروني آن تقريبا 6/5 مترمربع مساحت دارد. طاق‌نماها، پوشش و معماري ساختمان از نوع معماري بناهاي قرن هفتم و هشتم هجري است. ايوان ورودي و رواق در سمت شمال حرم واقع شده است. بالاي حرم در رواق، لوح مستطيل خشتي كاشي‌كاري شده‌اي به چشم مي‌خورد.
- معماري تكيه‌هاي قديمي
در محله‌هاي مختلف به فراخور محله، قدمت آن و قشر و طبقه اجتماعي ساكنان آن تكيه و حسينيه‌هايي وجود دارد. تكيه‌ها و حسينيه‌ها از آن دسته اماكن مذهبي هستند كه داراي طرح و نقشه خاصي نبودند و با توجه به مكان‌هاي شهري و عمومي در گذرگاه‌ها، ميدان‌ها و راسته‌بازارها ساخته مي‌شدند. از دوره صفويه توجه به معماري اين بناها بيشتر شد.
كجا ببينيم؟ به‌عنوان نمونه مي‌توان به معماري تكيه نياوران اشاره كرد. تكيه نياوران در محله نياوران قرار دارد. اين تكيه در سال1273هـ.ق به دستور ناصرالدين شاه ساخته شد. مساحت تكيه 1500مترمربع است. ابتدا سقف آن چادر بود، اما در سال 1320استاد حسن نجار، معمار تكيه، سقف شيرواني آن را ساخت. تكيه نياوران فضاي گرد آجري به قطر 20متر در وسط دارد كه براي تعزيه ساخته شده و اطراف اين فضا 10ستون سيماني با پوشش چوب گردو قرار دارد.