پژوهشگران شيعه و ساير مذاهب اسلامي و حتي پژوهشگران غيرمسلمان نيز در همه اين سال‌ها كارهاي زيادي روي اين ميراث علمي انجام داده‌اند؛ از كتاب‌هايي كه به بررسي مباحث اخلاقي و اعتقادي ايشان مي‌پردازد تا كتاب هايي كه وضعيت تاريخي و سياسي- اجتماعي دوره امامت ايشان را بررسي مي‌كند. به مناسبت شهادت امام‌صادق (ع) كتاب‌هايي را معرفي كرده‌ايم كه شما را با وجوه گوناگون زندگي امام ششم آشنا كند.
- زندگاني امام‌صادق، جعفر‌ابن‌محمدع/ سيدجعفر شهيدي
آيا اراده انسان در انتخاب سرنوشت خود آزاد است و او مي‌تواند هر سرنوشتي را براي خود رقم بزند يا آنكه براساس برنامه‌اي ازپيش‌تعيين شده عمل مي‌كند و در واقع اختياري از خود ندارد؟ اين سؤال كه به سؤال «جبر يا اختيار» معروف است يكي از مباحث اصلي حوزه اعتقادات ديني است كه در دوره امام‌صادق(ع) به اوج خود رسيد و ايشان مباحث زيادي را در رد تفكر جبرگرايانه طرح كردند. از سوي ديگر اوضاع و احوال جامعه مسلمين چنان سخت و دشوار شده بود كه با علائم آخر الزمان و ظهور منجي جور درمي‌آمد. اين موضوع عده زيادي را بر اين عقيده استوار كرده بود كه ديگر زمان ظهور منجي نزديك شده و به‌زودي آخرالزمان اتفاق مي‌افتد. پيش از امام‌صادق(ع)هم عده‌اي با چنين ادعايي قيام كرده بودند و در زمان ايشان هم بازمانده طرفداران اين تفكر همچنان وجود داشتند. در كتاب سيدجعفر شهيدي ما نه‌تنها با ريشه‌هاي شكل‌گيري اين تفكرات آشنا مي‌شويم بلكه با مناظرات امام‌صادق(ع) در رد اين تفكرات هم آشنا مي‌شويم. در واقع سيدجعفر شهيدي نه‌تنها در بررسي تخصصي منابع تاريخي يدطولايي دارد بلكه به واسطه تحصيلات حوزوي خود تسلط خوبي بر منابع اسلامي و عربي دارد. از اين‌رو كتاب‌هاي او در مورد دوره صدر اسلام و بعد از آن بسيار پربار و نزديك به واقع هستند. او در اين كتاب همانطور كه در بالا اشاره شد تنها به نقل وقايع تاريخي، ازجمله درگيري حكومت امويان با شورشيان عباسي، اكتفا نكرده بلكه سعي كرده تمام جنبه‌هاي جامعه اسلامي آن زمان را به تصوير بكشد.
- انسان ۲۵۰ ساله / بيانات مقام معظم رهبري درباره زندگي سياسي ائمه معصومين
اين كتاب براساس سخنان مقام معظم رهبري پيرامون ائمه اطهار به رشته تحرير در آمده است. ويژگي بارز اين كتاب تصويري است كه از منش و رفتار ائمه اطهار در رويارويي با مسائل اجتماعي مطرح مي‌كند و مبارزه مداوم ايشان براي تحقق حكومت اسلامي و رد حكومت‌هاي غاصبي كه با جور بر مردم مسلمان حكومت مي‌كرده‌اند. به ديگر سخن، منش و رفتار ائمه اطهار در طول مدت زمامداري ديني، خود را به‌صورت يك رويه واحد و در واقع يك انسان واحد درنظر گرفته است؛ چرا كه اين بزرگواران در همه حال به يك مقصد اشاره مي‌كردند و اهداف مشتركي داشتند اما به واسطه جبر زمان و درگيري‌هاي سياسي‌اي كه پيش پاي هر يك از آنها قرار داشت مجبور بودند به روش‌هاي مختلفي دست بزنند. اين خصوصيت حتي در نام كتاب هم به خوبي مشخص است. در اين كتاب و براساس تلاش‌هاي ائمه براي تحقق حكومت اسلامي و همچنين مبارزه با جور، معناي مقاومت و مبارزه و همچنين برپايي حكومت عدل مورد مداقه قرار مي‌گيرد و سعي مي‌شود تصويري كه اين بزرگواران در مورد اين مفاهيم عميق ديني مطرح كرده‌اند به خوبي تشريح شود. در كنار اين امر، تطبيق موضوعات تاريخي زمان ائمه با وقايع معاصر نيز يكي ديگر از جنبه‌هاي مثبت اين كتاب است كه تنها به روايت يك سري اتفاقات و يا نقل احاديث اكتفا نكرده و آنها را به‌صورت رهنمودهايي در زندگي امروزي نيز مورد استفاده مي‌داند. در اين كتاب به سيره مبارزاتي امام صادق(ع)نيز پرداخته شده است و نكات خوبي در اين مورد ارائه شده. همچنين كتاب «پيشواي صادق» از نوشته‌هاي قبلي مقام معظم‌رهبري درباره شخصيت و زندگي امام‌صادق(ع)در اين موضوع جالب‌توجه است.
- منتهي الآمال / شيخ عباس قمي
اين كتاب نوشته شيخ عباس قمي است كه در 14 فصل به شرح زندگي و احوالات ائمه اطهار پرداخته. در اين كتاب جداي از بيان وقايع زندگي اين بزرگواران، به شرح حالات و خصائص اخلاقي و معجزاتي كه از آنها ديده شده نيز پرداخته است. اما تمركز اصلي اين كتاب بر شرح مصايب و دشواري‌هايي قرار دارد كه بر آنها تحميل شده. در واقع اين كتابِ روضه و سوگواري است، كه در ميان مردم يكي از قوي‌ترين جنبه‌هاي مرور زندگي ائمه اطهار بوده و هست. در طول تاريخ، مجالس روضه و سوگواري براي ائمه اطهار محلي بوده براي نقل خصايل آنها و بحث پيرامون معارف اسلامي و امامان شيعه هميشه به ممارست در شركت و برگزاري اين مجالس تأكيد داشته‌اند. كتاب منتهي الآمال نيز به گفته خود نويسنده، در جهت توصيه امامان معصوم براي برگزاري مجالس روضه نوشته شده است و نويسنده در آن سعي داشته روايات معتبري را كه در مورد زندگي ائمه اطهار و همچنين مظلوميت‌ها و محروميت‌هاي آنها به‌دست رسيده است يكجا جمع كند. از سوي ديگر چون در آن دوره روايت‌ها و داستان‌هاي دروغين و اغراق‌آميز در مورد ائمه در ميان عوام گسترش زيادي پيدا كرده بود، همانطور كه در زمان ما نيز اين داستان‌ها بسيار به گوش مي‌خورند، نويسنده سعي داشته با ارائه يك روايت معتبر از زندگي ايشان راه را بر دروغ پردازي و افسانه پروري در مورد ايشان ببندد. هر چند كه بخش عمده كتاب به روايت زندگي پيامبر اسلام و امير المومنين(ع) و سيدالشهدا(ع) پرداخته است اما فصل مربوط به زندگي امام صادق(ع) نيز بخش مهمي از كتاب را دربرمي‌گيرد. از آنجا كه شيخ عباس قمي سعي داشته تمام روايت‌هاي خود را مستند بر احاديث معتبر ارائه دهد كتاب او سند قابل‌قبولي از زندگي ائمه‌اطهار به‌حساب مي‌آيد.
- توحيد مفضل/ مفضل بن عمر
مفضل ابن عمر جعفي، يكي از اصحاب امام‌صادق(ع) در 4 فصل، صحبت‌هاي آن حضرت را در باب خلقت جهان و خداشناسي روي كاغذ آورده است. در اين كتاب ما خودمان را در كلاس درس امام‌صادق(ع) مي‌بينيم. امام در اين صحبت‌ها به توصيف جهان مي‌پردازد. از خلقت زمين و آسمان مي‌گويد و از شگفتي‌هايي كه در طبيعت جلوي چشم ما مي‌گذرد و چون يك موضوع روزمره است ديگر توجهي به آنها نداريم. امام سعي مي‌كند اين پرده غفلت را از جلوي چشم ما كنار بزند و از بال زدن‌هاي يك زنبور تا جزئيات اعضا و جوارح بدن خودمان تا گردش ستارگان و سياره‌ها را دوباره به ما يادآور مي‌شود. درواقع ايشان ما را دوباره در برابر عظمت عالم وجود قرار مي‌دهد به‌طوري كه انگار براي نخستين بار با آن روبه‌رو مي‌شويم و از اين راه به تبيين وجود خدا و همچنين علت خلقت انسان و دليل وجود او روي زمين مي‌پردازد. شگفتي اين كتاب شايد در طرح مباحث مربوط به خلقت جهان و انسان و طبيعت نباشد؛ چرا كه امام سعي مي‌كند با توجه به علم و فهم موجود در زمان خود اين مباحث را پيش بكشد، بلكه روشي كه امام براي طرح موضوعات مورد نظر خود اتخاذ مي‌كند بسيار جالب و قابل‌تامل است. ايشان به جاي طرح استدلالات عقلاني و منطقي به آنچه پيش چشم ماست اشاره مي‌كند و موضوعاتي بسيار عيني را دوباره به يادمان مي‌آورد. انگار سعي دارد جلوي ديد ما را بگيرد تا اشياي پيرامون خود را نبينيم بلكه به آنها دقت كنيم و به‌عنوان برهاني زنده براي وجود خدا و رسالت انسان مورد مطالعه قرار دهيم.
- پندهاي امام‌صادقع به رهجويان صادق / آيت الله محمد تقي مصباح يزدي
اين كتاب، درس‌نامه‌هاي آيت‌الله مصباح يزدي است كه بر گرفته از احاديث امام صادق تدوين شده. هر يك از فصل‌هاي كتاب براساس يكي از احاديث امام صادق(ع)به تشريح يكي از خصوصيات اعتقادي مومن از ديدگاه امام صادق(ع) پرداخته است. اين كتاب حوزه وسيعي از موضوعات اعتقادي و كلامي را دربرمي‌گيرد. همچنين رهنمودهاي عرفاني و اخلاقي زيادي در اين كتاب مورد بررسي قرار گرفته است. يكي از ويژگي‌هاي كتاب، وابسته بودن مباحث به متن گفته‌هاي امام صادق است. در ابتداي هر فصل متن حديث آورده شده و بعد به ترجمه و تبيين حديث پرداخته شده است و در ادامه از منابع ديگر نيز براي تكميل مضمون حديث استفاده شده است؛ به همين جهت مباحث كتاب نزديكي زيادي با كلام خود امام دارد و تحليل و تفسير خارج از متن در آن كم ديده مي‌شود. يكي ديگر از خصوصيات اين كتاب پرداختن به مباحث عرفاني و اخلاقي است كه در واقع جزو سلوك شخصي فرد به‌حساب مي‌آيد. در زمان امام صادق فرقه تصوف كه يك برداشت خاص از دين را با نگاهي عرفاني ترويج مي‌‌كرد قدرت زيادي گرفت و امام(ع)در راه مبارزه با اين انحراف بزرگ در دين كه هنوز هم دامنگير امت اسلام است، به تبيين مباحث عرفاني و اخلاقي مدنظر اسلام پرداختند. در اين كتاب اين مباحث نيز به خوبي تشريح شده است و فاصله آن با تفكرات متصوفه و همچنين نحله‌هاي ديگر عرفاني به خوبي روشن شده است.