جوایزی که با سلایق و اولویت‌هایی که هر کدام در دستور کار دارند باعث می‌شوند که یک کتاب ناشناخته، به اهالی ادب و کتاب شناسانده شود و روند فروش و شهرتش سیر صعودی را طی کند.
جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران که یک جایزه دولتی به حساب می‌آید دامنه گسترده‌تری از موضوعات را در بر می‌گیرد و جایزه ادبی آن تنها بخشی از موضوعات آن را شامل می‌شود که اغلب شاهد آن هستیم در بخش ادبیات ،کتابی حائز رتبه برتر نشده است.
جایزه شهید غنی پور که هر ساله 10 اسفند، همزمان با شهادت شهید حبیب غنی پور اهدا می‌شود هم اکنون در مراحل اولیه سیر می‌کند و هنوز خبری از نامزدهای مرحله اول این جایزه اعلام نشده است.
جایزه بنیاد گلشیری که هفتمین دوره خود را تجربه می‌کند نامزدهای خود را معرفی کرده و آن طور که مدیر عامل بنیاد گلشیری می‌گوید اواسط آذر باید منتظر اعلام برنده‌های نهایی باشیم.
جایزه کتاب سال دفاع مقدس هم برگزیدگان خود را اعلام کرده و البته باز هم در ادبیات داستانی تنها به یک تقدیر بسنده کرده است.
مهرگان، همانند کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و در مقیاسی کوچک‌تر موضوعات بیشتری را پوشش می‌دهد و نامزدهای خود را در 2 بخش مجموعه داستان و رمان اعلام کرده است و در آخر جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات هم با اعلام نامزدهای خود، قصد دارد امسال نیز مثل سال‌های گذشته، در کنار اهدای جوایز از یک نویسنده پیشکسوت هم تقدیر کند که امسال نام علی‌اشرف درویشیان اعلام شده است.
نامزدهای مشترک
یک نگاه کوتاه به نامزدهای جوایز امسال می‌تواند سیاست‌های کلی هر جایزه را مشخص کند، اما آن چه بیش از هر چیز جلب توجه می‌کند، کتاب‌هایی هستند که توانسته‌اند به مرحله نامزدی تمامی جوایز راه پیدا کنند.
رمان‌های «عقرب روی پله‌های راه آهن اندیمشک» که توسط حسین مرتضاییان آبکنار و «باغ تلو» که به دست مجید قیصری نوشته شده، بارزترین نمونه این اشتراک است که جزو نامزدهای مهرگان ادب، گلشیری، کتاب دفاع مقدس و منتقدان و نویسندگان مطبوعات معرفی شده‌اند.
هرچند که رمان عقرب... در آخرین روزهای جایزه کتاب سال دفاع مقدس از فهرست نامزدها کنار گذاشته شد و مسئولان برگزاری، از اساس علت وجود این کتاب را در فهرست نامزدها، اشتباه در اطلاع‌رسانی اعلام کردند.
هم چنین «زندگی مطابق خواسته تو پیش می‌رود» به قلم امیرحسین خورشید فر، «حلقه کنفی» وحید پاک طینت، «چرت کوتاه» لیلی دقیق و «زنی با چکمه‌های ساق بلند سبز» مرتضی کربلایی لو هم توانسته‌اند خود را در اکثر جوایز امسال به‌عنوان نامزد معرفی کنند.
این اشتراک نامزدها که در 3 جایزه مهرگان، گلشیری و منتقدان و نویسندگان مطبوعات بیشتر به چشم می‌خورد نشان می‌دهد که این 3 جایزه نقاط اشتراک فراوانی دارند یا در حالتی خوش‌بینانه تر، نویسندگان این رمان‌ها و مجموعه داستان‌ها توانسته‌اند سلیقه‌های متفاوت را بهتر پوشش دهند.
جایزه دفاع مقدس
عدم حساسیت ناشران و نویسندگان نسبت به جوایز، اولین مشکلی است که ابوالقاسم فروغی، دبیر اجرایی جایزه دفاع مقدس مطرح می‌کند و معتقد است همین عدم حساسیت کار داوران را در مرحله اول سخت می‌کند.
در جایزه دفاع مقدس پس از 2 مرحله جداسازی آثار برتر از دیگر آثار، در مرحله نهایی با بحث و تبادل نظر داوران کتابی که حائز بالاترین امتیاز باشد به‌عنوان کتاب برتر اعلام می‌شود.
در این جایزه، اگر کتابی در حوزه دفاع مقدس نباشد حتی اگر تخصصی‌ترین کتاب ادبی هم باشد حذف می‌شود. چون ملاک داوری داوران این جایزه 2 ملاک فنی و محتوایی است.
ابوالقاسم فروغی درباره ترکیب داوران می‌گوید: «تعداد داوران بر اساس حجم آثار مشخص می‌شود که حداقل 3 نفر بوده و امکان دارد اضافه شود.»
ترکیب داوران حرفه‌ای و آماتور و تنوع داوری از دیگر ملاک‌های انتخاب داور این جایزه است: «چون تنوع داوری باعث می‌شود که نگاه‌ها متفاوت باشد و تفاوت دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که طیف‌ها مختلف و قابل قبول است.»
هم چنین فروغی نوسانات اخیر بازار سکه و تحت‌تأثیر قرار گرفتن اعتبارات را علت اصلی عدم تصمیم‌گیری قطعی تیم برگزاری جایزه اعلام کرد.
جایزه اهالی مطبوعات
هر جایزه‌ای برای خود مکانیسمی تعریف کرده است که این مکانیسم همانند یک غربال، کار جداسازی آثار برتر را از دیگر آثار انجام می‌دهد.
احمد غلامی، دبیر جایزه منتقدان و نویسندگان مطبوعات مکانیسم انتخاب کتاب برتر این جایزه را این گونه تشریح می‌کند: «در مرحله اول، تمامی کتاب‌ها توسط داوران خوانده شده و رأی گیری می‌شود.
یک رأی برای هر کتاب کافی است تا آن را به مرحله دوم برساند. در این مرحله هر کتابی که حداقل 2 رأی مثبت داشته باشد به مرحله سوم راه پیدا می‌کند و در مرحله سوم کتاب‌ها با حداقل 3 رأی مثبت راه به مرحله چهارم می‌یابند. ملاک برتری هر کتاب در مرحله چهارم 3 رأی است.
اما آرای مراحل قبل هم لحاظ می‌شود تا کتاب‌های حائز بیشترین آرا به مرحله نهایی بروند. در مرحله نهایی هیچ داوری اجازه بحث و تبادل نظر نداشته و در طول مدت زمانی کوتاه، با یک رأی‌گیری مخفی کتاب برتر را معرفی می‌کند.»
داوران این جایزه اغلب از اهالی مطبوعات و فعالان صفحات ادب و هنر روزنامه‌ها هستند که تعداد آن‌ها در کمترین حالت 5 نفر و در بیشترین حالت 7 نفر است.
اصرار احمد غلامی و دیگر همکاران او در برگزاری مراسم، اهدای جوایز و خود جایزه، مراسمی ساده و جایزه‌ای کوچک است.
البته مقدار جایزه با حامی آن که اغلب ناشرین خصوصی هستند رابطه مستقیم دارد. اما آن طور که غلامی می‌گوید جایزه اولین کتاب بین 3 تا 5 سکه در نوسان است.
مهرگان ادب
فتح‌الله بی‌نیاز، دبیر جوایز مهرگان ادب امسال درباره روند انتخاب کتاب برتر سال در جایزه مهرگان می‌گوید: «در مهرگان ادب، داوران کار خود را از 15 مهر آغاز می‌کنند و دبیرخانه، جایزه کتاب‌ها را برای داوران تهیه می‌کند. در نخستین مرحله کتاب‌های عامه پسند با یک تورق کوتاه از آثار ادبیات جدی جدا می‌شوند و آثار ادبی به مرحله بعد می‌روند.
در مرحله بعد بر حسب قطر کتاب‌ها، آن‌ها را بین داوران تقسیم می‌کنیم.بعد از این که داوران کتاب‌ها را خواندند جلسات هم‌اندیشی و تبادل آرا تشکیل می‌شود و کتاب‌ها رأی‌گیری می‌شوند تا کتاب‌های با رأی کمتر رد شوند و دست آخر، در مرحله نهایی کتاب برتر مشخص شود.»
بی نیاز داورهای مهرگان را جزو افراد شناخته شده ادبی می‌خواند و می‌گوید: «از سال 84 قرار شد یک جوان گرایی در داوران صورت بگیرد و هم چنین تعداد داوران از 5 داور به 3 داور تقلیل پیدا کند.»
حامیان مهرگان ادب چند خانم هستند که یک میلیون تومان را برای کتاب برگزیده درنظر گرفته‌اند.
بنیاد گلشیری
جایزه بنیاد گلشیری که فکر اولیه اش توسط خود هوشنگ گلشیری بنا نهاده شد در 4 بخش رمان، رمان اول، مجموعه داستان و مجموعه داستان اول داوری می‌شود.
اگر نویسنده یک رمان یا مجموعه داستان تاکنون رمان یا مجموعه داستانی ننوشته باشد، اثر او در بخش‌های رمان اول یا مجموعه داستان اول داوری خواهد شد و این وجه تمایز جایزه گلشیری با دیگر جوایز ادبی ایران است.
روند انتخاب کتاب برتر در این جایزه به این صورت است که در نخستین مرحله یا مرحله نظر خواهی داوران تمامی کتاب‌ها را خوانده و به کتاب‌ها رأی می‌دهند.
البته داوران در مرحله نظرخواهی شامل تمامی افرادی می‌شود که چهره معتبر ادبی به شمار آیند و حداقل 3 کتاب از مجموعه داستان یا رمان خوانده باشند و قادر به مقایسه نسبی کتاب‌ها باشند.
ملاک انتخاب داوران در این جایزه با مشورت بنیاد با مشاوران اش معین می‌گردد و اغلب داوران منتقد و داستان شناس هستند و برای حضور نویسندگان هم در مرحله داوری مانعی وجود ندارد.
البته به گفته فرزانه طاهری، مدیر عامل این بنیاد امسال در انتخاب داوران از نویسندگان تئاتر هم استفاده شده است.
همچنین طاهری، درباره حامی‌ها و جوابز می‌گوید: حامی نداریم و در طول سال با کمک‌هایی که از دوستداران بنیاد دریافت می‌کنیم جوایز را تهیه می‌کنیم.
داورهایی همه از یک نوع
ترکیب یکنواخت هیئت داوران جوایز کشورمان، آن قدر مشخص و ملموس است که نیازی به پرداختن به آن در مقوله‌ای جدا نیست.
اما مهم این جاست که وقتی نیم نگاهی به جوایز ادبی برون مرزی می‌اندازیم، می‌بینیم که در میان داوران این جوایز، حتی نماینده‌ای از خوانندگان یا حامیان نشر هم به چشم می‌خورد و امکان دارد هر ناشر با معرفی یک یا چند کتاب منتشر شده توسط خود، در یک مرحله به‌عنوان یک داور مشارکت داشته باشد.
گر چه نمی‌توان از تغییرات چند سال اخیر در ترکیب داوران چشم‌پوشی کرد، اما معرفی یک سری کتاب به‌عنوان کتاب برتر، توسط تعدادی نویسنده، کمی جذابیت و مقبولیت جوایز را پایین می‌آورد و بی‌شک کم شدن مقبولیت این جوایز چیزی به‌دنبال نخواهد داشت جز راکد شدن بازار کتاب، و گمان نمی‌رود که اهالی کتاب دوستدار چنین واقعه‌ای باشند.
و این همه جایزه...
تمامی این جوایز، البته آن طور که بزرگانشان می‌گویند، یک هدف دارند و آن هم چیزی نیست جز اقتدار حوزه نشر. با قوی‌تر شدن این حوزه، انگیزه نویسندگان تقویت شده و بالطبع شاهد آثار قوی تری از آن‌ها خواهیم بود.
اما اگر دید منصفانه داشته باشیم باید ببینیم تا چه حد این جوایز توانسته روی قسمت نوبت چاپ شناسنامه کتاب‌ها مؤثر باشد.
احمد غلامی درباره تأثیر این جوایز بر بازار نشر و کتاب می‌گوید: «جوایز در سال‌های اول تأثیر بیشتری داشتند. ولی با گذشت زمان این اقتدار کمتر شده است.»
اما فتح‌الله بی‌نیاز، نظری خلاف بر این دارد و معتقد است که جوایز بسیار مؤثرند. بی‌نیاز با آوردن چند مثال از سال‌های گذشته این مسئله را ثابت می‌کند: « سپید رود، زیر سی‌و سه پل که کیهان خانجانی آن را نوشته، شناخته شده نبود. اما وقتی برگزیده شد کتاب به چاپ پنجم رسید.»
نظر بی‌نیاز در این مورد این است که داور باید فارغ از تنگ نظری دیگران را کشف کند و این مهم است. فرزانه طاهری هم تقریبا چنین نظری دارد.
البته با شدت کمتر:«این طور نیست که بگوییم هر کتابی که برنده می‌شود به چند چاپ می‌رسد. اما حداقل به چاپ بعدی می‌رود و خوبی این جوایز آن است که کتاب‌هایی که سخت خوان هستند و پتانسیل خوبی دارند معرفی می‌شوند.»