هم‌قَدَم شدن با نواهای آشنا و نوازش سرِ زلف سازها از آن تجربه‌هایی است كه فقط در «موزه موسیقی ایران» می‌توان سراغش را گرفت. جایی كه نفیس‌ترین سازها و كمیاب‌ترین نغمه‌ها را در خود جای داده تا مكانی باشد برای گردهم آمدن اهالی موسیقی.موزه موسیقی ایران در باغِ 3650متری «سیروس سَمراد» خانه دارد. سمرادِ كارخانه‌دار، سال 1351بخشی از باغ نمازی تجریش را خرید و قصری 1400متری وسط باغ برای خودش ساخت. مهندس سمراد كه از ایران می‌رود، بنیاد مستضعفان این ملك را مصادره می‌كند و سپس به شهرداری می‌دهد. سال 72سیدمحمد بهشتی، مرتضی كاظمی و علی مرادخانی، سه نفر از مدیران فرهنگی وقت، طرح تاسیس این موزه را تهیه می‌كنند و دو سال بعد اجرای این طرح آغاز می‌شود. ولی گشایش رسمی و آغاز به‌كار موزه تا 22آبان سال 88طول می‌كشد.
با وجودِ چشم‌چرانی برج‌های بلندبالای كوچه نمازی(یا كوچه موزه)، باغِ موزه موسیقی متین و محجوب همان گوشه آرام گرفته و به سمفونی سكوت چنارها و سبزه‌ها گوش می‌دهد. این سكوت در ساختمان سنگی باغ می‌شكند و به همنوایی روزانه سازهای بادی، كوبه‌ای و زهی سالن‌های موزه تبدیل می‌شود. طراحی داخلی ساختمان خود یك اثر هنری است. رگه‌های رنگ مسی بر دیوار سفید بیرونی و پنجره‌های طرح چوب یادآور سیم‌های ساز است.
حتی فواره وسط حیاط هم به شكل گوشی تار طراحی شده. از پنج پله 15سانتی كه بالا بیایی دو مجسمه گچی با سرنا و دهل به استقبال می‌آیند. انعكاس صدا را در سقف منحنی بالا سر می‌بینی. سقفی كه شبیه كاسه ساز طراحی شده و پنج میله مسی رنگ از وسط آن می‌گذرد. با اینكه ساختمان معماری غربی دارد، ولی ورود به ساختمان شبیه سفر به دلِ سازهاست. مثلا سالن سازه‌های كوبه‌ای شبیه دف و دایره و طبل و دهل گِرد است. به سالن سازهای بادی كه بروید انگار پا به سینه نی هفت‌بندی تو خالی گذاشته‌اید و روی سقف هم سوراخ‌های نی تعبیه شده است. میانه سالن اصلی نیز اثری انتزاعی ایستاده كه تعدادی سیم را از زمین به سمت بالاترین نقطه سقف موزه می‌برد.
از طبقه سوم كه به این اثر نگاه كنید‌سازی می‌بینید كه نواهای آسمانی را به زمین می‌رساند. موزه موسیقی فقط محل نگهداری ساز نیست؛ اینجا برنامه‌های دیگری نیز برگزار می‌شود. برنامه‌هایی مثل بزرگداشت استادان موسیقی، برگزاری كارگاه‌های آموزشی ساز‌سازی، كارشناسی و ارزشیابی ساز، مجهز كردن استودیو صدا، ضبط كارهای جدید، كارگاه آموزشی با حضور استادان مختلف، ساخت مستندهایی در رابطه با موسیقی و زندگی استادان، ساخت تندیس استادان موسیقی، برگزاری مستركلاس و كارگاه‌های پژوهشی و آموزشی، جایزه كتاب سال موسیقی، تأسیس بانك نت، برگزاری جشنواره در حوزه شناخت ساز و استاندارد كردن سازها.این موزه بخش‌های مختلفی دارد و پر از اسناد، نواهای ضبط شده و سازهای قدیمی و ارزشمند است. در ادامه خواهیم دید كه در سالن‌ها و بخش‌های مختلف آن چه چیزهایی می‌توان پیدا كرد.
- چگونه برویم؟
از كوچه پس‌كوچه‌های الهیه می‌توانید به موزه بیایید، ولی راحت‌ترین راه، آمدن از میدان تجریش به خیابان شهید دربندی (مقصود بیك) و سپس پیچیدن به خیابان موزه (نمازی) و رسیدن به پلاك 9است.حاشیه خیابان‌های موزه و نیلوفر جای پارك هست، ولی در 700متری این موزه پاركینگ عمومی همت (تجریش) قرار دارد. اگر در موزه مراسم خاصی باشد، بهتر است ماشین را در همین پاركینگ بگذاریم و 10دقیقه تا موزه پیاده‌روی كنیم؛ چون دردسرش از پی جای پارك گشتن كمتر است. در ضمن یك كافی شاپ در ضلع شرقی حیاط مجموعه قرار دارد كه از بازدیدكنندگان پذیرایی می‌كند.
تلفن موزه: 22231708- 22672785
- جذاب برای كودكان
زیرزمین موزه یكی از جذاب‌ترین بخش‌ها را در خود جای داده است. اینجا كارگاه ساخت ساز است و می‌توان در آن مراحل ساخت انواع سازهای ایرانی را دید، اما آنچه این زیرزمین را برای بسیاری از كودكان و والدین جذاب می‌كند سازهای روی میز سالن است. از شما می‌خواهند كه به سازها دست بزنید. بسیاری از والدین كودكان‌شان را می‌آورند و روی پا می‌نشانند و یكی از سازها را در اختیارش می‌گذارند تا روی سیم‌ها دست بكشد و صدای آن را بشنود. كودك كه ذوق می‌كند دل پدر و مادر از این اتفاق ضعف می‌رود. وقتی بازدیدكنندگان ساز را دست می‌گیرند، خیلی زود می‌فهمند كه چقدر به آن علاقه دارند. در این كارگاه افراد می‌توانند آغاز حیات یك ساز را از یك تكه چوب، تا لحظه‌ای كه موسیقی با آن نواخته می‌شود، ببینند. در گوشه این سالن وسایل سه‌تار‌سازی استاد عشقی (از بهترین سه‌تارسازهای معاصر) به نمایش گذاشته شده‌است. این وسایل را استاد فرمان مرادی از شاگردان و دوستان استاد عشقی به موزه اهدا كرده است. یكی از برنامه‌های كارگاه این است كه پس از پژوهش‌های علمی و تاریخی روی برخی الگو‌ها و احیای سازهای قدیمی كار شود. كارشناسان این بخش موزه به سؤالات شما درباره ساخت، كیفیت، خرید و رفع مشكلات ساز جواب می‌دهند.
- تالارهای نوا
سالن‌های طبقه اول پر از ساز است؛ سازهای زهی، بادی، كوبه‌ای و سازهای نواحی ایران.
• سازهای بادی
قدمت سازهای بادی در این سالن از 1300شمسی به بعد است. با این همه تاریخچه این سازها به گذشته‌های خیلی دوربازمی‌گردد. می‌گویند سازهای بادی نخستین آلات موسیقایی ساخت دست انسان هستند. در كتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌های قدیمی در دهان چوپانان وسیله‌ای شبیه به سوتك می‌بینیم كه گویی با آن گوسفندان را صدا می‌زده. به‌تدریج انسان فهمید كه با دمیدن در مخروط، برگ، یا حتی شاخ حیوانات می‌توانند صدایی بلند و بوقی مانند تولید كنند. آنها با استفاده از این دانش به ساختن آلات موسیقی كنونی پرداختند. در این سالن می‌توانید انواع نی‌ها، سرناها و سوتك‌ها را ببینید.
• سازهای زهی
سازی كه با لرزش زه، تار یا سیم به صدا درآید، به آن سازها زهی یا زه‌صدا می‌گویند. معمولاً با زخمه (تار) یا ضربه زدن (سنتور) و یا كشیدن آرشه (كمانچه) روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید. قدمت سازهای زهی موزه موسیقی از 1200شمسی تا به امروز است.
• سازهای كوبه‌ای
ساز كوبه‌ای یا پِركاشِن به هر‌سازی گفته می‌شود كه از طریق ضربه، تكان، سایش، خراش و یا هر عمل دیگری تولید صدا كند. وظیفه اصلی سازهای كوبه‌ای معمولاً اجرای ضرب (ریتم) در متن آهنگ است، ولی توانایی اجرای ملودی را هم دارد. قدمت این سازها نیز در موزه مربوط به حدود 400سال پیش است.
• سازهای نواحی ایران
سازهای موجود در این سالن به سه بخش عمده سازهای بادی، سازهای زهی و سازهای خودصدا تقسیم می‌شوند.در بخش سازهای بادی یا هواصدا، انواع نی‌ها، سرناها و سوتك‌ها در معرض دید عموم قرار گرفته است. بخش‌های سازهای خودصدا نیز در همین قسمت است. خودصداها نه سیم دارند، نه پوست و نه زبانه. این خودِ بدنه ساز است كه صدا تولید می‌كند. ازجمله می‌توان سنج‌های منطقه بوشهر را نام برد كه همراه با دمام نواخته می‌شود. ساز خودصدای دیگر جاریگ(جای ریگ) است. مقداری ریگ را داخل استوانه‌ای می‌ریزند كه با تكان دادن آن صدای خاصی تولید می‌شود.
- گنجینه سازهای سنتی
برای آنهایی كه به موسیقی سنتی ایرانی و چهره‌های شاخص آن علاقه دارند، سالن سازهای سنتی، می‌تواند هیجان‌انگیزتر از سالن‌های دیگر باشد؛ چون در این بخش از موزه سازهایی نفیس و تاریخی نگهداری می‌شوند؛ مثل تار یحیی، اوس فرج، سه‌تار دست میرزا عبدالله و سه‌تار ناصرالدین‌شاه. بیشتر این سازها متعلق به مجموعه استاد احمد عبادی، نوازنده شهیر سه‌تار و فرزند میرزاعبدالله است. همچنین سازهای مشهورترین و بهترین سازنده سازهای ایرانی، یعنی استاد ابراهیم قنبری‌مهر نیز در همین سالن نگهداری می‌شود.
- یادگار درگذشتگان
آنهایی كه علاقه به موسیقی دارند، حتما نام‌آوران و درگذشتگانِ این عرصه را خوب می‌شناسند. كسانی چون كلنل علینقی وزیری، حاج قربان سلیمانی، خاطره پروانه، احمد عبادی، حسین ملك، محمدتقی مسعودیه، علی تجویدی، حشمت سنجری و خلیفه میرزا آغه غوثی. در بخشی از موزه وسایل و یادگارها یا ساز این استادان نگهداری می‌شود؛ از ساعت شماطه‌دار و كلاه، بارانی، كیف پولِ استاد علی تجویدی تا تسبیح خلیفه میرزا آغه‌غوثی. چوب رهبری اركستر حشمت سنجری و تقویم رومیزی استاد مسعودیه و سنتور حسین ملك نیز همین‌جاست. مصطفی كمال‌پورتراب نیز وسایلی در این بخش دارد كه روی برگی از تقویم رومیزی آن نوشته: «كاشكی صاحب هنر را زندگان مرده دوست/ در زمان زنده بودن مرده می‌پنداشتند»
- نمایشگاه صنعت ضبط
این سالن نیز در طبقه دوم قرار دارد و با سر زدن به آن می‌توانید روند تكمیل صنعت ضبط صدا و موسیقی را ببینید. اینجا نمونه‌هایی از اشیاء و دستگاه‌های ضبط صدا وجود دارد؛ از تجهیزات استوانه‌های فنوگراف تا گرامافون، نوارهای مغناطیسی و كاست. بسیاری از شاهكارهای موسیقی معاصر با همین دستگاه‌ها ضبط شده‌اند. برخی از آنها را هم كسانی مثل فریدون مشیری و آقای چمن‌آرا(مدیر فروشگاه بتهون) به این موزه هدیه كرده‌اند. همچنین می‌توانید نمونه‌هایی از انواع دستگاه‌های گرامافون كوكی، برقی، باطری‌دار و قابل حمل و مخصوص اتومبیل، نمونه‌هایی از دستگاه ضبط و تدوین صدا و نمونه‌هایی از دستگاه‌های ضبط سیمی و ریل كوچك و بزرگ، ضبط و پخش كارتریج و نوار كاست را در همین بخش ببینید. دستگاه‌هایی كه بیشتر آنها را كمپانی‌های آمریكایی و آلمانی ساخته‌اند.
- آرشیو تخصصی مجله و كتاب موسیقی
از 11هزار جلد كتاب در این كتابخانه 9هزار جلد فارسی و دو هزار جلد لاتین است. قدیمی‌ترین كتاب ادبی این مجموعه، مثنوی معنوی مولوی است كه سال ۱۲۲۴ در بمبئی منتشر شده و قدیمی‌ترین كتاب موسیقی نیز «سرودهای مدارس» استاد علینقی وزیری است كه در سال 1۳۱۲ به چاپ رسیده. آرشیو مجلات تخصصی موسیقی از سال 1318در این كتابخانه نگهداری می‌شود. مجلاتی قدیمی همچون رودكی، موسیقی رادیو، موسیقی، موزیك ایران، رادیو ایران و جدیدترها همچون ماهور، مقام موسیقایی، هنر و موسیقی و.... دكتر محمدرضا قنبری و امیرمنصور برقعی این كتاب‌ها را مجموعه‌سازی كرده‌اند و اساتیدی چون محمدرضا درویشی، ناصر شكرایی، مرحوم محمدتقی مسعودیه ازجمله اهداكنندگان كتاب به این كتابخانه هستند.
از ۱۰ صبح تا پایان ساعت كاری می‌توانید از این كتابخانه استفاده كنید.
- گنجینه‌ای 112ساله
یكی از مفیدترین بخش‌های این موزه گنجینه صداها و نغمه‌هاست و مسئولان موزه سعی كرده‌اند تا آنجا كه ممكن است تمامی صداها و نغمه‌هایی را كه از 1284تاكنون ضبط و پخش شده جمع‌آوری كنند. بنابراین سال‌ها پیش از شكل‌گیری رسمی موزه این بخش فعال بوده است. در این مجموعه 42هزار ساعت آثار صوتی وجود دارد. این آثار روی 13هزار صفحه موسیقی، 4500نوار ریل(بر وزن بیل)، 12هزار نوار كاست و 9هزار سی‌دی و دی‌وی‌دی قرار دارد. تمامی این آثار دیجیتال شده‌اند و قابلیت جست‌وجوی دقیق دارند و به‌كار پژوهشگران می‌آید. 20هزار عكس قدیمی هنرمندان هم در این مخزن نگهداری می‌شود. این مجموعه‌ها را مهندس محمدعلی گلشن ابراهیمی و امیرمنصور به موزه اهدا كرده‌اند كه با وجود ارزش بسیار زیاد بخش نواهای پس از انقلاب در آن خالی است. ولی یك معلم بازنشسته به نام امیرحسین سلطان هشت هزار نوار در اختیار موزه قرار داد كه تمامی نغمه‌های پس از انقلاب را نیز در بر می‌گرفت. در این بخش فقط صدا دیجیتال نمی‌شود، بلكه اطلاعات روی صفحه‌ها و همچنین تصاویر طراحی شده روی آن نیز به شكل دیجیتال در می‌آید كه می‌تواند منبع خوبی برای گرافیست‌ها باشد. اگر هر نوع مجموعه ارزشمند و نفیس صوتی دارید موزه آن را با كمال میل دیجیتال می‌كند و اگر یك نسخه كپی و یا اصل مجموعه را به موزه هدیه كنید این مجموعه با نام خود شما در این آرشیو ثبت می‌شود.