آنها همچنين در محوطه باستاني كميشاني در تلاش براي يافتن پاسخ اين پرسش هستند كه عصر گردآوري خوراك و شكارورزي در شمال ايران چه زمان به پايان رسيد؟ و عصر كشاورزي و روستانشيني در جنوب خزر چه زمان آغاز شد؟
مشاهدات همشهري از محوطه باستاني كميشاني مشخص كرد كه باستان‌شناس‌ها در فصل نخست كاوش باستان‌شناسي خود در نزديكي غارهاي باستاني منطقه در حال تلاش براي دستيابي به اين موضوع هستند كه چه زماني انسان هزاره‌هاي گذشته شروع به تشكيل روستاهاي نخستين دوره نوسنگي در حاشيه جنوبي درياي خزر كرد.
حسن فاضلي‌نشلي، باستان‌شناس در حاشيه جاده ساري - بهشهر پايين‌تر از غار باستاني كميشاني، يك ترانشه عمودي در كنار جاده حفر كرده است تا بتواند بررسي‌هاي اوليه براي دستيابي به دوره‌هاي تاريخي متعدد در حاشيه جنوبي درياي خزر را آغاز كند. او در گمانه‌زني خود به آثاري از روستانشيني عصر نوسنگي رسيد و دريكي از لايه‌هاي باستاني كنار ابزارهاي سنگي، براي نخستين‌بار 100كيلو خشت پخته شده يافت و آنها را به آزمايشگاه كاشان فرستادتا قدمت دقيق‌‌شان مشخص شود. او مي‌گويد: درصورت تاييد اين موضوع كه خشت‌ها مربوط به دوره نوسنگي است براي نخستين بار به مهم‌ترين پديده تكنولوژيك دوره نوسنگي مي‌رسيم.
- روستاي باستاني زير جاده آسفالته
جاده ساري -بهشهر از روي محوطه باستاني كميشاني كه پيش‌بيني مي‌شود قديمي‌ترين روستاي دوره نوسنگي شمال ايران باشد عبور كرده است. حاشيه شمالي جاده اكنون توسط تيم باستان‌شناسي در حال بررسي است و حاشيه جنوبي تا باغات پايين دست روستاي وسيع عصر نوسنگي را در خود جاي داده و فعاليت باستان‌شناس‌ها را به‌دليل ادامه اين محوطه باستاني درون باغات شخصي محدود كرده است.
فاضلي‌نشلي و تيم او در حاشيه شمالي جاده مشغول بررسي 10لايه باستاني به دست آمده از ترانشه عمودي كوچك هستند.به گفته نشلي از آنجا كه محوطه باستاني كميشاني در دوره باستان بين اوراسيا و خاورميانه كنوني قرار داشته نتيجه مطالعات براي اين دو حوزه مهم است. پيش‌تر محوطه‌هاي مربوط به دوره نوسنگي در زاگرس و غرب ايران، بخش‌هايي از تركيه، عراق، سوريه، لبنان و فلسطين به‌دست آمد و نخستين بار است كه يك محوطه نوسنگي درحاشيه جنوبي خزر يافت شده است.
- خزر 20كيلومتر عقب‌نشيني كرده است
محوطه باستاني كميشاني در اوايل دهه60 ميلادي توسط كاراتون كان باستان‌شناس آمريكايي به انگيزه يافتن انسان‌هاي نئاندرتال كشف شد. او غار هوتو و كمربند در نزديكي كميشاني را به سرعت و ناقص كاوش كرد. كاوش‌هاي او مشخص كرد كه انسان عصر ميان سنگي حدود 6هزار و 500سال قبل از ميلاد به دوره نوسنگي ورود كرد. براساس مطالعات باستان‌شناسي، منطقه شمال ايران در حاشيه جنوبي درياي خزر 3هزار سال ديرتر از منطقه زاگرس به عصر نوسنگي ورود كرد. فرضيه باستان‌شناس‌ها اين است كه ممكن است انسان دوره نوسنگي از منطقه زاگرس به شمال ايران مهاجرت كرده باشد و دليل عصر نوسنگي در حاشيه جنوبي خزر به همين دليل 3 هزار سال ديرتر شروع شد.
كاراتون باستان‌شناس آمريكايي توانست در غار هوتو و كمربند استخوان فك دريايي به‌دست آورد و باستان‌شناس‌ها براساس مطالعه همان استخوان متوجه شدند انسان نوسنگي در ساحل خزر مي‌زيسته و اكنون اين دريا 20كيلومتر عقب‌نشيني كرده است.
روستاي وسيع دوره نوسنگي كميشاني در سال‌هاي گذشته به‌دليل فعاليت‌هاي راهسازي و جاده‌كشي و بعدتر در طرح‌هاي گازرساني آسيب فراوان ديد. در ترانشه حفر شده توسط حسن فاضلي نشلي و تيم كاوش دندانه‌هاي بولدوزرهاكه هنگام خاكبرداري براي جاده‌كشي به لايه‌هاي باستاني ورود كرده مشاهده مي‌شود. باستان‌شناس‌ها مي‌گويند، تاكنون هيچ محوطه نوسنگي پيش از عصر سفال در ايران غيراز محوطه كميشاني يافت نشده است. آنها به اين نتيجه رسيده‌اند كه محوطه باستاني كميشاني قديمي‌ترين روستاي دوره نوسنگي خارج از غار در شمال ايران است.
- تيم نجات عصر نوسنگي جنوب خزر
نجات بخشي محوطه باستاني كميشاني از تخريب و ساخت‌وساز و معدنكاوي دليل اصلي حضور باستان‌شناس‌هاست. محوطه كميشاني آثار عصر آهن و دوره پارينه سنگي به قدمت 40 تا 50 هزار سال را نيز در خود جاي داده است. اما اين محوطه باستاني در مازندران شبيه بسياري از محوطه‌هاي تاريخي ديگر به‌شدت تخريب شده است. غار باستاني كميشاني و محوطه‌هاي باستاني اطراف آن نيزبا احداث شهرك صنعتي و برداشتن شرق و غرب غار در حال نابودي است. باستان‌شناس‌ها تاكنون تعداد زيادي ابزارسنگي و استخوان انساني به‌دست آورده‌اند. آنها توانستند در يك ترانشه بسيار محدود لايه‌هايي از عصر مفرغ و تدفين‌هاي اين عصر همراه با اشيا و لايه‌هاي هزاره هشتم، هفتم و پنجم پيش از ميلاد كشف كنند.
اما پيش از اين يافته ها تخريب‌كنندگان محيط‌زيست و حفاران غيرمجاز با بولدوزر به داخل غار كميشاني و محوطه هاي تاريخي اطراف آن رفته‌اند و بخش زيادي از قديمي‌ترين روستاي دوره نوسنگي جنوب درياي خزر در شمال ايران را كه پل ارتباطي باستان شناسي با اوراسيا و خاورميانه است،تخريب و نابود كرده اند.