همين حالا، بخش عمده‌اي از بودجه كشورهايي مانند ژاپن صرف نگهداري از سالمندان مي‌شود و چشم‌انداز پيش‌رو، حتي نگران‌كننده‌تر است. با شدت‌گرفتن پيرشدن جوامع، كشورهاي بيشتري درگير اين مسئله مهم و انساني مي‌شوند. براساس آمارهاي بانك جهاني، نزديك به 5/8درصد جامعه جهاني، بالاي 65سال سن دارند و گزارش‌هاي ديگر هم روند پرشتاب عبور افراد بيشتري از اين نقطه حياتي را تأييد مي‌كنند. چنين جامعه بزرگي، نيازها و اقتضائات خاص خود را دارد. همين حالا، كشورهاي زيادي با اين مسئله روبه‌رو هستند و به‌زودي، كشورهاي بيشتري هم به آنها خواهند پيوست.
فوكوكا، بزرگ‌ترين شهر در جزيره كيوشو در ژاپن، يكي از سريع‌ترين گسترش‌هاي شهري در كشور اشباع‌شده ژاپن را تجربه مي‌كند و بيشتر از هر شهر ديگري در اين كشور، جمعيت جوانان 15تا 29 ساله را دارد. چنين تركيب جمعيتي‌اي در ژاپن، ايده‌آل است اما همين جمعيت جوان، مشكلي بزرگ دارند؛ چطور با پيرشدن جمعيت هماهنگ شوند؟
جمعيت‌شناسان مي‌گويند كه كيوشو كه يكي از 4 جزيره اصلي ژاپن است، تا سال 2040ميلادي 19درصد جمعيت خود را از دست خواهد داد. در همين زمان، جمعيت ژاپني‌هاي بالاي 65سال كه حالا 28درصد است، رشد زيادي خواهد داشت و به 35درصد خواهد رسيد.
جمعيت كهنسال ژاپني، همين حالا هم بار زيادي روي دوش جامعه مي‌گذارد. هزينه‌هاي مربوط به بخش پزشكي، مراقبت و حقوق بازنشستگي كهنسالان، نزديك به يك‌سوم بودجه ژاپن را به‌خود اختصاص داده است.
دولت شينزو آبه؛ نخست‌وزير فعلي ژاپن، گام‌هايي را براي توزيع متعادل بار مراقبت از سالمندان برداشته است. دولت، سالمندان را تشويق مي‌كند تا همچنان به‌كار‌كردن ادامه بدهند و در تلاش است تا سن قانوني بازنشستگي را از 60 سال به 65 سال برساند. آقاي آبه همچنين اميدوار است مردم را متقاعد كند تا به برنامه‌اي رأي مثبت بدهند كه براساس آن بخشي از ماليات براي كاهش هزينه‌هاي مراقبت از سالمندان هزينه شود.
با اين حال احزاب مخالف اميد چنداني ندارند كه دولت فعلي بتواند هزينه‌هاي بافت فعلي جمعيت را متعادل كند. اما همين احزاب هم پايگاه چنداني در ميان راي‌دهندگان ندارند. اينجاست كه نظر سومي مطرح مي‌شود؛ سوچيريو تاكاشيما؛شهردار فوكوكا معتقد است كه شهرها بايد مستقل از دولت‌ها خودشان در اين‌باره فكري كنند. او معتقد است يك راه براي رسيدگي به معضل پيرشدن جمعيت در شهرها، حمايت از كسب و كارهاي كوچك است.
- قاره كهنسال آسيا
رسيدگي به وضع جوامع سالمند، البته تنها مشكل فوكوكا و ژاپن نيست. كمي آن سوتر از ژاپن، شهرهاي بزرگ شرق آسيا، به‌زودي شرايط مشابهي را تجربه خواهند كرد. براساس آخرين گزارش مؤسسه دلوييت، قاره آسيا تا سال 2030ميلادي، ميزبان بيش از 60درصد افراد بالاي 65سال دنيا خواهد بود. بر‌همين اساس، تا سال 2042ميلادي، تعداد افراد بالاي 65سال در آسيا، از مجموع جمعيت منطقه يورو در اروپا و آمريكاي شمالي بيشتر خواهد شد. افراد بالاي 65سال در آسيا، از 365ميليون نفر در سال 2017 ميلادي به 520ميليون نفر در سال 2027 خواهند رسيد؛ اين يعني شرايط بسيار جدي‌تر از چيزي است كه پيش‌تر گمان مي‌رفت. چنين تغيير سريع و پرشتابي در تركيب جمعيتي آسيا، مي‌تواند توازن قدرت را در اين قاره به هم بزند و زنگ هشدار، براي شهرهاي بزرگ و دولت‌ها به صدا در آمده است. براي نمونه، چنين تغييري مي‌تواند براي چين پيامدهاي بزرگي داشته باشد؛ اين احتمال قوي وجود دارد كه چين، قدرت اول اقتصادي در آسيا، پيش از اينكه كاملا ثروتمند شود، پير شود.
- كهنسالي، شهرها را فقير مي‌كند
با اين حال ساده‌انگارانه خواهد بود كه مشكل پيرشدن جمعيت را تنها محدود به آسيا بدانيم. شهرهاي بزرگ دنيا كه مدام در حال رشد جمعيتي بودند، بين سال‌هاي 2000 تا 2012ميلادي نزديك به 60درصد رشد اقتصادي را به‌خود اختصاص دادند. اما روزهايي كه شهرها به راحتي رشد مي‌كردند به سرآمده‌اند. نه‌تنها رشد جهاني جمعيت- به خاطر كاهش نرخ مواليد و پيرشدن جوامع- در حال كندشدن است بلكه سرعت مهاجرت از مناطق روستايي به مناطق شهري هم در بخش‌هاي زيادي از دنيا به‌شدت كم شده است.
براساس گزارشي كه مؤسسه جهاني مك‌كنزي منتشر كرده است، اثر اقتصادي اين كاهش جمعيت شهري كاملا جدي و مشهود بوده است. بين سال 2000 تا 2015ميلادي، جمعيت در 6درصد از شهرهاي بزرگ جهان كاهش پيدا كرده است؛ بيشتر اين شهرها در كشورهاي پيشرفته بوده‌اند. در يك دهه آينده، انتظار اين است كه 17درصد شهرها كاهش جمعيت داشته باشند. پيامد اوليه چنين اتفاقي، كاهش رشد اقتصادي خواهد بود. اما معضلي ديگر در دل اين واقعيت مستتر است و آن پيرشدن جوامع شهري است. در واقع نه‌تنها رشد اقتصادي شهرها به‌‌دليل كاهش جمعيت كاهش مي‌يابد كه هزينه‌هاي زيادي هم بايد در بخش نگهداري و پرداخت حقوق بازنشستگي شهروندان سالمند هزينه شود.
- شهرها، براي پير و جوان
جدا از هزينه‌ها، مسئله كيفيت زندگي كهنسالان در جوامع شهري هم مطرح است؛ موضوعي كه نه‌تنها جامعه‌شناسان بلكه متخصصان شهرسازي هم اخيرا به آن توجه زيادي نشان داده‌اند. در ميان تمام شهرهاي پرجمعيت دنيا، شايد هنگ‌كنگ مدل خوبي براي شروع تغييرات باشد. اين شهر، در قاره در حال پيرشدن آسيا، يكي از بحراني‌ترين شرايط را دارد و انتظار مي‌رود طي 20سال آينده، جمعيت كهنسال آن دوبرابر شود. در كنفرانسي كه به‌تازگي در اين شهر برگزار شد، به اهميت تغيير بافت شهرها براي سازگارشدن با دنيا و نيازهاي جامعه كهنسال پرداخته شد. به گزارش رويترز، يكي از كارشناسان اين كنفرانس بر اين نكته اشاره كرد كه توجه بيش از اندازه به رشد اقتصادي، زندگي كهنسالان را تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. او پيشنهاد كرد كه الگوي «توسعه بولدوزري» در برنامه‌ريزي‌هاي شهري بايد كنار گذاشته شود و نيازهاي جامعه كهنسال در برنامه‌هاي شهرسازي مدنظر قرار گيرد يا به‌عبارت بسيار ساده‌تر، بايد از كهنسالان پرسيده شود چه چيزي در يك شهر مي‌خواهند.
در گزارشي كه چندي پيش از اين اجلاس در سنگاپور منتشر شد، مركز لين براي نوآوري‌هاي شهري همين مسئله را مورد بررسي قرار دارد و نشان داد كه افراد كهنسال جامعه اميدوارند كه بيشتر از گذشته از نظر اجتماعي فعال باشند. موضوع ديگري كه اين گزارش به آن اشاره كرده، نياز حياتي سالمندان به سازگارشدن سيستم حمل‌ونقل عمومي است.
چنين گزارش‌ها و تحقيق‌هايي به خوبي نشان مي‌دهند كه بافت و معماري شهرهاي امروز، فارغ از نظرات جامعه سالمند شكل گرفته است اما در آينده كه بخش بزرگي از جوامع شهري افراد سالمند خواهند بود، اعمال نظر آنها حياتي و ضروري خواهد بود.
- استفاده از سالمندان براي غلبه بر مشكل پيرشدن جوامع
با توجه به رشد روزافزون سالمندان در جامعه، بايد نظرات آنها در اداره شهر اعمال شود و خود آنها هم بخشي از اقتصاد و اداره‌كنندگان شهر باشند. اين كار، نه‌تنها پيامدهاي مثبت اجتماعي براي سالمندان خواهد داشت و به آنها احساس مفيد بودن خواهد داد، بار اقتصادي بزرگي را هم از دوش جامعه و به‌خصوص بخش جوان آن بر خواهد داشت.
يكي از بهترين راهكار‌ها در اين بخش، افزايش سن بازنشستگي است. در شرايط فعلي كه جامعه با سرعت بيشتري نسبت به گذشته در حال پيرشدن است، عقب‌انداختن سن بازنشستگي، پيامدهاي مثبت اقتصادي خواهد داشت، به پويايي بيشتر جامعه كهنسال منجر خواهد شد و تبعات مثبت اجتماعي و رواني براي آنها به همراه خواهد داشت. سالمندان به هر حال بازنشسته خواهند شد اما بازنشستگي به‌معناي پايان عمر كاري آنها نيست.
يكي از ابزارهايي كه جامعه امروز بشر براي مقابله با پديده پيرشدن جوامع دارد، فناوري است. مؤسسه مك‌كنزي در سال 2012 در گزارشي، براي نخستين بار به‌صورت جدي به ظرفيت فناوري براي حل مشكل سالمندي جامعه توجه نشان داد. براساس اين گزارش، شهرسازي شبكه‌اي به‌خوبي مي‌تواند به جامعه بشري كمك كند تا به چالش‌هاي جمعيتي خود غلبه كند.
يكي از جنبه‌هاي فناوري كه مي‌تواند در اين بخش به كمك شهرها بيايد، اينترنت اشياست. اينترنت اشيا مي‌تواند به جوامع كمك كند تا مدل‌هاي جديد كسب و كار را راه‌اندازي كنند. همين حالا، از اين فناوري در بخش‌هايي مانند كنترل ترافيك از طريق سنسورها استفاده مي‌شود. اين ايده‌ها، مي‌تواند در نهايت به ايجاد كسب و كارهاي جديد بينجامد و اينجاست كه لشكري از افراد سالمند و بازنشسته مي‌توانند در محيط‌هاي كاري جديد مشغول به‌كار شوند.
با توجه به سبك زندگي امروز بشر، سالمندان در آينده از نظر سلامتي و اميد به زندگي، در شرايط بهتري خواهند بود و در مقابل، بعد از سال‌ها كار، محيط كاري منعطف‌تري مي‌خواهند. كسب و كارهاي جديد دقيقا جايي است كه اين افراد مي‌توانند مشغول به‌كار شوند. همين حالا استارت‌آپ‌هايي مانند اوبر و اير‌بي‌ان‌بي نشان داده‌اند كه زمينه براي به‌كار‌گيري فعالانه جامعه سالمند وجود دارد و اگر تمركز بيشتري روي اين بخش گذاشته شود، نتايج درخشان‌تري هم به‌دست خواهد آمد. روي ديگر سكه در بحث استفاده از فناوري‌هاي مدرن در اداره شهرها، درآمد پايدار بيشتر براي اداره‌كنندگان شهري است. هرچه شهرها هوشمند‌تر شوند، هزينه‌ها كاهش مي‌يابند و در مقابل، درآمدهاي متنوع‌تر و بيشتري نصيب آنها خواهد شد. از اين درآمدها مي‌توان براي تأمين هزينه چالش‌هاي جديد استفاده كرد و چه چالشي حياتي‌تر از كيفيت زندگي سالمندان در شهرهاي بزرگ؟