به هر طرف مغازه كه سر مي‌گرداندي سرتاس‌هاي بزرگ نقره‌اي را مي‌ديدي كه لبريز بودند از نخودچي و كشمش كه با حوصله پيرمرد عطار باشي در حجره جاگرفته بودند. اما امروز ديگر نه‌تنها خبري از آن عطروبوي گل‌هاي بنفشه و محمدي در عطاري‌ها نيست كه شيشه‌هاي رنگ‌به‌رنگ محتوي عرقيجات و اسانس‌هاي مختلف هستند كه رخ‌نمايي مي‌كنند. پشت شيشه همه عطاري‌ها هم لاغري، ترك اعتياد، پرپشت‌شدن مو، درمان ناتواني جنسي و... جملات آشنايي است كه به چشم مي‌خورد و البته اين همه داستان نيست؛ چراكه در پستوي نهان برخي از اين عطاري‌ها، انواع مخدرها و كپسول‌ها و حتي آمپول‌‌هاي سقط‌جنين جا خوش كرده است؛ تجارتي پرسود اما سياه. گزارش ميداني همشهري را از اين موضوع بخوانيد.
به درون مغازه كه پا مي‌گذاري رديف بطري‌هاي پلاستيكي يك‌شكل و يك‌رنگ كه نام‌هاي مختلف با برچسب‌هاي مشابه دارند به چشم مي‌خورد. از مغازه‌دار كه جوان است سراغ داروي تضميني ترك‌اعتياد را مي‌گيرم. مي‌گويد: «تضميني، يك بسته كپسول ده‌تايي به قيمت 500هزار و 500تومان مي‌دهم. كپسول‌ها گياهي و خارجي هستند و تأثيرشان فوق‌العاده است؛ راحت با آن مي‌شود اعتياد را كنار گذاشت. درد هم ندارد. مسكن‌هاي قوي‌اي هستند».
- عطاري‌هايي كه همه‌فن حريف شده‌اند
داخل مغازه جاي سوزن‌انداختن نيست. جا به جا روي دروديوار هم درباره شفابخش‌بودن فلان عصاره و كارايي معجزه‌آساي دمنوش‌هاي مختلف تبليغ شده است. فروشنده خيلي تند درباره دمنوشي كه روي ترازو گذاشته حرف مي‌زند و رو به خانمي كه خريدار است مي‌گويد: «هر چيزي كه مردم احتياج دارند؛ از شير مرغ تا جان آدميزاد را مي‌فروشيم. شما هم روزي 2بار هر بار يك فنجان از اين دمنوش ميل كنيد لاغر مي‌شويد. اگر بخواهيد مي‌توانم داروها را برايتان كپسول كنم. البته هزينه شما بالاتر مي‌رود اما بهتر است چون سر ساعت مثل قرص، داروها را مي‌خوريد».
- مشتريان من جوان هستند
از دروديوار عطاري، تبليغ‌هاي گوناگون آويزان است. مي‌گويد: «3-2سالي مي‌شود كه پا در اين حرفه گذاشته‌ام. درآمدم خيلي خوب است. فقط آدم بايد بداند مشتري چه مي‌خواهد؛ مثلا مشتريان من جواناني هستند كه يا به دليل چاقي و لاغري يا ريزش مو و ابروهايشان به دليل تتو و يا مسكن‌هاي دارويي مراجعه مي‌كنند. فروش خوبي هم دارم». درباره قرص برنج كه مي‌پرسم، مي‌گويد: «براي آفت‌كش بخواهند مي‌دهم».
- جيب پرپول براي خريد مواد‌مخدر
عطاري بعدي را براي خريد متادون انتخاب مي‌كنم. راحت‌تر از آنچه فكر مي‌كردم مي‌توان متادون خريد؛ فقط بايد جيبي پر از پول داشته باشي. از صاحب عطاري كه او هم كم‌سن‌وسال است، مي‌پرسم: «متادون يا ترامادول داري؟». مي‌گويد: «متادون... فقط شربتش را داريم. ترامادول هم قيمتش بالا رفته است. مي‌خواهيد بياورم؟». قدير محمدي، يكي از عطارهاي قديمي هم با تاييد برخي تخلفات مي‌گويد: «در هر صنفي آدم‌هاي خوب و بد وجود دارد. مردم بايد بدانند از چه‌كسي خريد كنند. از كاسبي كه مجوز ندارد و پروانه كسب ندارد خريد نكنند. حتي اگر بدانندكه عطار قديمي است و نسل‌اندرنسلشان عطاري داشته‌اند».
- عطاري‌هاي بدون مجوز به اخطارها توجه نمي‌كنند
دكتر محمود خدادوست ـ مشاور وزير و مديركل دفتر طب سنتي وزارت بهداشت ـ درباره فروش مواد‌مخدر و داروهايي چون متادون و ترامادول مي‌گويد: «آمارهاي غيررسمي مي‌گويند كه در پايتخت بيش از 5هزار عطاري مجاز وجود دارد و 2برابر همين تعداد نيز عطاري‌هاي غيرمجاز در حال فعاليت هستند. با اينكه سياست وزارت بهداشت، توسعه طب سنتي و استفاده از گياهان دارويي و داروهاي گياهي است اما آنچه ما شاهد آن هستيم تخلفات جدي‌اي است كه در برخي عطاري‌ها رخ مي‌دهد. ارائه داروهاي گياهي بدون مجوز، توليد داروهاي گياهي تركيبي با مواد شيميايي و فروش انواع مواد‌مخدر و متادون و ترامادول هم نمونه‌هايي از تخلفات اين عطاري‌ها هستند كه بايد با آنها برخورد جدي شود. در واقع اينها عطار نيستند، عطارنما هستند و بايد با آنها برخورد شود». وي در ادامه مي‌گويد: «بر اساس قوانين كشور و پروتكل درماني وزارت بهداشت و درمان، فروش هر نوع دارو اعم از داروهاي ترك‌اعتياد و مسكن، تنها از طريق مراكز ترك اعتياد، مجاز است و هرگونه توزيع خارج از اين شبكه، خلاف و جرم محسوب مي‌شود. با توجه به اينكه هم ترامادول و هم متادون، «دارو» محسوب مي‌شوند، فروش آنها توسط عطاري‌ها خلاف است اما شاهد هستيم كه در برخي عطاري‌ها به‌خصوص غيرمجاز‌ها اين داروها به فروش مي‌رسد. ضمن اينكه معضل دوم ما در اين زمينه اين است كه عطاري‌هاي بدون مجوز به اخطارها توجهي نمي‌كنند چون مي‌دانند قوانين براي آنها بازدارندگي لازم را ندارد. به هر حال توصيه ما به همه مردم اين است كه براي سلامت خودشان به هيچ عنوان از عطاري‌ها دارو تهيه نكنند؛ چه بسا كه بسياري از اين داروها قاچاق است و مي‌تواند جان فرد را به خطر بيندازد. متأسفانه آماري كه در زمينه مرگ‌ومير و مسموميت ناشي از اين داروها اعلام مي‌شود بسيار قابل‌تامل است و به همين دليل تقاضا داريم كه مردم، تخلفات را به شماره‌هاي 1490،1590و 1690 اطلاع دهند».
- براي نظارت بر عطاري‌هاي غيرمجاز ضعف قانوني وجود دارد
رئيس اتحاديه عطاران و سقط‌فروشان معتقد است كه نه‌تنها ضعف قانوني براي نظارت بر عطاري‌هاي غيرمجاز وجود دارد بلكه اهرم بازدارندگي هم براي مقابله با عطاران متخلف وجود ندارد؛ به همين سبب آنها هيچ ترس و واهمه‌اي ندارند و به‌راحتي به كار خودشان ادامه مي‌دهند.
عليرضا رضايي قهرودي مي‌گويد: «يكي از مشكلات اساسي اين است كه براي دريافت مجوز عطاري سختگيري خاصي وجود ندارد و هر كسي با هر نوع سطح سوادي، حتي تحصيلات ابتدايي، مي‌تواند مجوز دريافت عطاري را كسب كند. البته برگزاري كلاس‌هاي آموزشي با همكاري سازمان غذا و دارو تا حد بسياري مي‌تواند تأثير‌گذار باشد اما مشكل اساسي ما افرادي هستند كه مجوزي براي كسب‌وكار خود ندارند؛ ضمن اينكه در صورت تخلف هم مجوز يا پروانه كسب آنها باطل نمي‌شود و تنها به مدت يك هفته تا 10روز مغازه‌شان پلمب مي‌شود؛ مگر اينكه شاكي خصوصي داشته باشند! در نهايت چون ابزار قانوني وجود ندارد و نظارت، سختگيرانه نيست، متخلفان هراسي ندارند».
وي ادامه مي‌دهد: «به هر حال هرگونه فروش مواد ترك اعتياد و داروهاي گياهي در عطاري‌ها ممنوع است و به‌شدت با آنها برخورد مي‌كنيم. اتحاديه عطاران به صورت مستمر بر مغازه‌هاي عطاري نظارت مي‌كند و مردم نيز مي‌توانند چنين تخلفاتي را با شماره ۵۵۶۲۹۸۲۲ به اتحاديه عطاران و سقط‌فروشان گزارش دهند».
- مصرف ترامادول به عنوان اعتياد خاموش رو به افزايش‌است
دكتر محمدرضا قديرزاده ـ رئيس گروه مطالعات اعتياد مركز تحقيقات سازمان پزشكي قانوني ـ هم در اين باره مي‌گويد: «متأسفانه مصرف قرص ترامادول به‌عنوان اعتياد خاموش در كشور رو به افزايش است. همچنين ريتالين دارويي است كه دانش‌آموزان و دانشجويان به منظور افزايش تمركز و كاهش خواب در شب‌هاي امتحان استفاده مي‌كنند و اين سوءمصرف، بسترساز ايجاد اعتياد به آن دارو است. متأسفانه خيلي از مرگ‌وميرها به علت مصرف ترامادول با دوز بالا يا مصرف متادون‌هايي رخ مي‌دهد كه يا به‌طور قاچاق وارد كشور شده و توسط عطاري‌هاي غيرمجاز كه تعداشان بسيار زياد است به دست مصرف‌كنندگان مي‌رسد و يا اينكه توسط همين عطاري‌ها و به صورت دست‌ساز تهيه شده است».
- مجوز نمي‌دهيم، پس نمي‌توانيم نظارت كنيم
دكتر شهريار اسلامي‌تبار ـ مديركل دفتر بازرسي، پاسخگويي به شكايات و امور حقوقي سازمان غذا و دارو ـ هم در اين باره معتقد است: «واقعيت اين است كه عطاري براي ما قابل نظارت نيست؛ چون ما مجوز آن را نمي‌دهيم. عطاري اگر مجوز بگيرد از اصناف است. وقتي بررسي مي‌كنيم، مي‌بينيم درصد بالايي از آنها پروانه كسب هم ندارند.
عطاري صرفا فروشگاهي است كه زير نظر صنف گياهان دارويي فله قرار دارد و مجاز به فروش اين محصولات است اما حق ندارد هيچ دارويي به فروش برساند. در عطاري‌ها نبايد داروهاي گياهي، شيميايي و داروهاي مخدر وجود داشته باشد و به فروش برسد. عطاري فروشگاهي است كه مي‌تواند گياهان دارويي مؤثر و بي‌خطر را عرضه كند اما متأسفانه برخي عطاري‌ها پا را فراتر گذاشته‌اند؛ ضمن اينكه زماني كه با عطاري‌هايي كه خلاف قانون عمل مي‌كنند مواجه مي‌شويم هم نمي‌توانيم با آنها برخورد كنيم و آنها را ببنديم. مردم به فراورده‌هاي طبيعي نياز دارند.برخي اماكن و مراكز مثل عطاري‌ها مبادرت به فروش داروهاي طبيعي و شيميايي مي‌كنند كه اين مسئله از نظر وزارت بهداشت تخلف است و نبايد در اين فضاها چنين اقداماتي صورت گيرد. ارائه داروهاي گياهي بدون مجوز، توليد داروهاي گياهي تركيبي با مواد شيميايي و فروش انواع مواد‌مخدر و متادون، مواردي از تخلفات اين عطاري‌ها هستند كه بايد با آنها برخورد جدي شود. نظارت بر مراكز عرضه فراورده‌هاي سلامت بر عهده سازمان غذا و دارو است؛ به‌ويژه اينكه در تمامي استان‌ها، معاونت‌هاي غذا و دارو اين بازرسي‌ها را انجام مي‌دهند و اين مراكز شامل عطاري‌ها نيز مي‌شود. در برخي استان‌ها به دليل همكاري مطلوب تعزيرات و دستگاه قضايي با ما، اين مشكل تا حد زيادي تحت كنترل درآمده و شرايط، بهتر شده است اما در برخي ديگر از استان‌ها كه اين همكاري وجود ندارد، اوضاع چندان مطلوب نيست. البته از سال 1360 كميته ساماندهي عطاري وجود داشته اما عملا در همه اين سال‌ها اتفاق خاصي رخ نداده است. بايد نحوه مجوزدادن به عطاري‌ها مورد بازنگري قرار گيرد. بايد دستگاه‌هاي بين‌بخشي و دستگاه قضايي و تعزيرات به‌طور جدي برخورد كنند. اغلب اين عطاري‌ها آموزش نديده‌اند؛ پس از مردم تقاضا داريم براي سلامت خودشان هم كه شده داروهاي مورد نيازشان را ـ چه بدون نسخه و چه با نسخه ـ از داروخانه و با مشورت پزشك خريداري كنند».
- نياز به بازنگري قوانين
حيدرعلي عابدي ـ عضو كميسيون بهداشت و درمان مجلس ـ مي‌گويد: «كميسيون بهداشت و درمان مجلس به‌صورت طرح به اين موضوع ورود خواهد كرد. قوانين بايد بازنگري شود؛ چراكه مربوط به بيش از 30سال پيش است. وقتي دانشكده طب سنتي در كشور فعاليت مي‌كند و ما مي‌توانيم از ظرفيت اين دانشكده در جهت گسترش طب سنتي استفاده كنيم چرا بايد اجازه دهيم افرادي به اين مقوله ورود كنند كه نه تخصص دارند و نه آموزش ديده‌اند؟».
- زنگ خطر برخي عطاري‌ها براي مردم
محمدنعيم اميني‌فرد- ديگرعضو كميسيون بهداشت و درمان مجلس ـ هم معتقد است: «فروش دارو در عطاري‌ها غيرقانوني است و به هيچ عنوان نبايد به آنها اجازه چنين كاري داده شود؛ عطاري‌ها تنها مجاز به فروش گياهان دارويي هستند و از آنجا كه از تخصص‌هاي لازم براي عرضه و فروش دارو برخوردار نيستند تحت هيچ شرايطي نبايد اقدام به فروش دارو كنند. تنها پزشكان، مجاز به تجويز دارو هستند. البته براي برخورد با عطاري‌هاي متخلف، كمبود قوانين نداريم اما مقابله با تخلفات عطاري‌ها نيازمند عزم و اراده جدي وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنين وزارت بهداشت است كه بايد نظارت بيشتري بر روند فعاليت عطاري‌ها داشته باشند. فروش داروهاي ترك اعتياد و روانگردان‌ها در عطاري‌ها زنگ خطري است كه بايد جدي گرفته شود؛ چراكه سالانه تعداد زيادي از جوانان و نوجوانان ما در اثر سوءمصرف يا مسموميت ناشي از داروهاي مخدر و روانگردان دچار مرگ مي‌شوند».