«دربند» شهري است كه امروزه در جمهوری داغستان قرار دارد و جنوبی‌ترین شهر روسیه محسوب می‌شود، اما همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، این شهر در طول اعصار همواره هویتی ایرانی داشته است.
شهر دربند و برج و باروی آن در نقطه‌ای سوق‌الجیشی در تنگه‌ای باریک بین دریای کاسپی (مازندران) و کوه‌های قفقاز قرار گرفته است که فلات ایران را در جنوب به دشت‌های روسیه در شمال متصل مي‌كند و از این رهگذر، سرحد شمال‌غربی ایران‌زمین محسوب می‌شود.
کاوش‌های باستان‌شناختی حاکی از آن است که سابقۀ استقرار در دربند به قرن هشتم ق.م (2800 سال پيش) بازمی‌گردد، اما بنا به شواهد، از دورۀ هخامنشی بود که دربند شهریت یافت.
در اين دوره، دربند شهری مرزی در منتهی‌الیه شمالی ساتراپی ارمنستان (اَران باستان = آذربایجان امروزی) و محل پادگان دفاعی هخامنشیان در برابر سکاها و سرمتی‌های مهاجم بود.
از قرار معلوم، دربند جزء شاهنشاهی اشکانی هم بوده است، زیرا در متون تاریخی آمده که شاپور یکم (230 تا 271م) شاهنشاه ساسانی، ارمنستان را فتح، فرماندار اشکانی آن را برکنار و مرزبان (فرماندار) خود را در دربند گمارده است.
مخصوصاً در دورۀ ساسانی به اهمیت دربند در مقام سرحد شمال‌غربی ایران‌زمین افزوده شد، اولاً به دلیل بسط نفوذ سیاسی امپراتوری قدرتمند روم-بیزانس در منطقۀ قفقاز و گسترش مسیحیت در آن خطه و ثانیاً به دلیل نقش کلیدی دربند در مقابله با اقوام مهاجم از دشت‌های روسیه به سمت جنوب و قلمرو شاهنشاهی ساسانی.
بنا به منابع تاریخی، ساسانیان با اشراف به تهدید بالقوۀ مهاجمان «آلان» که سوداي رخنه به قفقاز و هجوم به ایران‌زمین را در سرمی‌پروراندند، احداث استحکاماتی را در دربند ضروری دیدند.
اولین بارو در زمان یزدگرد یکم (438تا 457م) با استفاده از خشت خام تمام تنگۀ دربند را از کوهپايه‌های قفقاز تا کرانه‌های دریای کاسپی مسدود می‌کرد، اما ساسانیان به‌زودی دریافتند که باروی خشتی جوابگو نیست و باید فکری اساسی‌تر کرد.
بنابراین، در اواخر سدۀ پنجم و اوایل سدۀ ششم ميلادي قباد یکم (488 تا 531م) احداث برج و بارویی سنگی را آغاز کرد. این عملیات در زمان جانشین قباد، خسرو انوشیروان (531 تا 579م)، شاهنشاه بزرگ ساسانی، ادامه یافت.
بارویی که خسرو انوشیروان در دربند احداث کرد، بس ستبر بوده است و از 30 برج بزرگ رو به شمال تشکیل شده بود که از آن‌ها می‌شد در مقابل مهاجمان دفاع کرد. محض اطمینان، خسرو انوشیروان به فاصله‌ای اندک در جنوب باروی اصلی، دیوار دیگری احداث کرد که شهر دربند به مرور زمان بین این دو دیوار شکل گرفت.
دربند تا دورۀ قاجار از نظر سیاسی و فرهنگی کمابیش بخشی از ایران‌زمین محسوب می‌شد، تا این‌که در سال 1192 خورشيدي، طی عهدنامۀ گلستان از ایران منفک و به روسیه منضم شد.
امروزه از برج و باروی ساسانی دربند فقط قسمت‌هایی از آن، به همراه چندین و چند کتیبۀ فارسی میانه باقی مانده، اما بارو در طول اعصار بارها مرمت و بازسازی و در سال 2003 ميلادي در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است.
در گوشه و كنار دربند، نبشته‌هاي سنگي متعددي به فارسي ميانه از دورة ساسانيان، به خصوص زمان سلطنت خسرو انوشيروان باقي مانده است كه برخي از آن‌هابه صاحب‌منصبان ايراني يا ايراني‌تبار ساساني مستقر در دربند و اقدامات آنان اشاره شده است.
دربند در مقام ميعادگاه فرهنگ‌هاي ايراني و روسي، آثار باستاني، آب‌وهواي معتدل و مفرح و جايگاه سوق‌الجيشي و زيبايي آن بين كوه‌هاي قفقاز و درياي كاسپي، اكنون از مهم‌ترين جاذبه‌هاي جهانگردي جمهوري خودمختار داغستان در جنوب روسيه محسوب مي‌شود
كاميارعبدي/منبع:همشهري سرزمين من