اخيرا نيز كشاورزان با حقابه‌خود در مساحت‌هاي كمتري برنج مي‌كارند و شاليزارها به حاشيه‌هاي جنوب شهر اضافه شده اند؛ برنجي كه قيمت آن از بالاترين نرخ‌هاي بازار است و كشاورزان نام «برنج ري» را به آن داده‌اند اما برخي مزارع سبزي، صيفي‌جات و شاليزارهاي برنج جنوب تهران با فاضلاب پايتخت و مراكز اطراف آن آبياري مي‌شود.
حقابه مزارع جنوب پايتخت، از چند منبع اصلي تأمين مي‌شود؛ قنات، آب رودخانه سرخه حصار و چاه‌هايي كه اخيرا جهادكشاورزي براي برخي از كشاورزان حفر مي‌كند. از هر مزرعه‌داري در جنوب تهران بپرسيد، مي‌گويد كه آب مزرعه‌اش را با پمپ، موتورخانه يا در واقع آب چاه تأمين مي‌كند، چرا كه چند سال است وزارت بهداشت مانع از برداشت آب از رودخانه سرخه‌حصار يا يكي از كانال‌هاي عبور فاضلاب تهران شده است. اما سال گذشته هدايت‌الله جمالي، فرماندار شهرستان ري در اعتراض به شرايط موجود در شوراي شهر تهران حضور يافت و اعلام كرد كه 95درصد فاضلاب تهران از طريق رودخانه سرخه حصار وارد ري مي‌شود و از آنجا كه بخش عمده‌‌اي از مزارع جنوب شهر از همين آب، استفاده مي‌كردند دستور تخريب 500هكتار از اين زمين‌ها را صادر كرديم.
ولي با وجود سختگيري‌هايي كه كشاورزان منطقه هم از آن ياد مي‌كنند، هنوز مزارع نزديك به رودخانه سرخه‌حصار از اين آب براي آبياري استفاده مي‌كنند و به‌نظر مي‌رسد تا پايان يافتن تكميل سيستم فاضلاب شهر تهران و تصفيه آب براي مصارف كشاورزي راهي طولاني در پيش است.
- شاليزارهايي كه برداشت شدند
در جاده كمربندي كهريزك، حوالي روستاي فيروزآباد كشاورزان چند سالي است كه مزارع وسيع خود را به كاشت برنج اختصاص داده‌اند. خانواده حميد مرادي كه اخيرا محصول برنج خود را برداشت كرده‌اند به خبرنگار همشهري در مورد كم‌آبي در اين منطقه مي‌گويند: برنج در تهران در مزرعه‌اي كاشته مي‌شود كه زمينش بارها با غلتك صاف شده و حفره‌هاي جذب آب آن بسته شده است. ما براي آبياري برنج، گندم و ذرت از آب رودخانه سرخه حصار و چاه‌هايي كه جهادكشاورزي براي ما حفر كرده استفاده مي‌كنيم. آبي كه سال‌ها براي محصولاتمان استفاده مي‌كرديم را به تصفيه خانه پايين فيروزآباد برده‌اند، حالا كه مي‌خواهيم از آن استفاده كنيم مي‌گويند اين آب سهميه ورامين است و اگر شما آب مي‌خواهيد بايد مترمكعبي ۴۰۰ تومان پرداخت كنيد. كشاورزان ورامين از آب فيروآباد هيچ وقت سهم آب نداشتند. آب قنات ما را بسته‌اند و آب رودخانه سرخه‌حصار را به زمين‌هاي ما داده‌اند.
يكي از مزرعه داران اين منطقه كه كشاورزي شغل آبا و اجدادي‌‌شان است در مورد كيفيت محصولاتي كه با آب سرخه حصار آبياري مي‌شود، مي‌گويد: اگر اين آب براي گندم مشكل داشته باشد براي برنج هم مشكل‌ساز است. نمي‌شود به زمين‌هاي برنج ما آب ندهند ولي زمين‌هاي گندم و پسته و ذرت پايين دست را با همين آب آبياري كنند. حالا از ما تعهد گرفته‌اند اگر محصولمان مشكل بهداشتي داشت آن را نفروشيم. گندمي كه پارسال كاشتيم هنوز دولت پولش را نداده است. كشاورز از كجا هزينه‌هايش را پرداخت كند؟ حداقل با كاشتن برنج پول نقد دستمان را مي‌گيرد. من ۵سال بايد گل كلم بكارم تا به‌اندازه يك‌بار برداشت محصول برنج برايم سود داشته باشد.
عباس مرادي كه محصولش را به دلال‌هاي برنج شمال كشور مي‌فروشد مي‌گويد: كيفيت برنج ما بسيار بالاست و من خودم ديده‌ام كه برنج ما را با برنج‌هاي پاكستاني مخلوط كرده و با قيمت كمتري به بازار عرضه مي‌كنند.
- مزرعه آلوده، خاكش لجن‌زار است
تشخيص مزرعه‌اي كه با آب آلوده آبياري مي‌شود درست زماني كه كارگران و كشاورزان در حال آبياري هستند، كار ساده‌اي است اما بسياري از مزارع براي جلوگيري از تبخير آب، شب هنگام آبياري مي‌شود. نظير، كارگر افغانستاني كه در يكي از مزارع جنوب شهر در مسير جاده قديم قم كار مي‌كند، با چيدن يك بوته كوچك از گل‌كلم به خبرنگار همشهري مي‌گويد: مزرعه ما با آب چاهي كنار مسجد آبياري مي‌شود. او به دوردست‌ها و به سمت مناره‌هاي يك مسجد اشاره مي‌كند و مي‌گويد: آب مزارع اين بخش از تهران با موتور پمپ است. همان ابتداي مزرعه آب جوي را ديديد؟ آب مزرعه اگر آلوده باشد، لجن مي‌گيرد و بوي فاضلاب مي‌دهد. پارسال مزارعي را كه با فاضلاب آبياري شده بودند، بولدوزر انداختند و خراب كردند. كشاورزان هم خيلي التماس كردند و دلشان براي بعضي‌هاشان به رحم آمد.
او در پاسخ به اين سؤال كه محصول اين زمين‌ها را چه‌كسي مي‌خرد، مي‌گويد: آنها هم محصولشان را به بازار ميوه و تره بار عرضه مي‌كنند. بارفروش‌ها اگر بارشان را نتوانند اينجا بفروشند، محصولشان را به كارخانه‌ها مي‌دهند. كلمي كه با فاضلاب آبياري شده باشد، در كيسه‌هاي پلاستيكي بوي لجن مي‌گيرد. درست است كه گياه تصفيه مي‌كند، ولي لجن در مزه بي‌تأثير نيست. در افغانستان هم كه فاضلاب شهر پاي مزارع فرستاده مي‌شد، مردم از الان سالم‌تر بودند. الان شامپو و مواد شيميايي كه به فاضلاب راه پيدا كرده محصول را خراب مي‌كند.
نظير كه به محصول خود و آبي كه به‌دستش مي‌رسد اطمينان دارد، شنيده است محصولات منطقه قلعه‌نو‌چمن از توابع كهريزك آلوده به فاضلاب است. صاحب يكي از مزارع اين منطقه با اينكه جوي منتهي به زمين‌هايش لجن بسته، منكر آبياري با فاضلاب مي‌شود و مي‌گويد: من در زمينم چاه دارم و در مزرعه‌ام براي گاوداري‌ام يونجه و ذرت مي‌كارم. چند وقت پيش كه جلوي آب كانال‌ها را بستند، ديگر با فاضلاب آبياري نمي‌شود، اگر گزارشي به‌دست مسئولان مي‌رسد، ناشي از گزارش همسايه‌هاي بخيل است.
سهم آب هر كشاورز مشخص است و با آن مي‌توان محدوده مشخصي را آبياري كرد، برخي از كشاورزان ترجيح مي‌دهند كه با اين آب در متراژ كمتري برنج بكارند. به گفته محسن شفقي برخي از كشاورزان جنوب تهران براي سود بيشتر برنج مي‌كارند و براي تأمين آب آن از فاضلاب استفاده مي‌كنند. با اين كار بقيه كشاورزان را هم بدنام مي‌كنند.
- آبياري با فاضلاب همچنان ادامه دارد
با وجود پيشرفت 70درصدي شبكه فاضلاب شهر تهران اما مشكل آبياري مزارع پايين‌دست پايتخت با فاضلاب وجود دارد. علي‌اصغر رياضتي، مديرعامل شركت فاضلاب تهران چندي پيش با تأكيد بر آبياري مزارع با فاضلاب تهران گفت: براي رفع چنين مشكلي هم شهروندان و هم چند دستگاه ديگر بايد همكاري بيشتري داشته باشند. مسئوليت فرايند نحوه تصفيه و خروجي تصفيه‌خانه به‌عهده شركت فاضلاب است و بايد طبق استانداردهاي سازمان محيط‌زيست صورت بپذيرد اما پس از خروج پساب از تصفيه‌خانه‌ها هيچ‌گونه مسئوليتي نداريم؛ چنانچه ممكن است آبهاي سطحي يا فاضلاب‌هايي به آن اضافه شود و به‌دليل عدم‌مديريت درست به سمت مزارع هدايت شود.
عليرضا محجوب، عضو كميسيون اجتماعي مجلس و عضو مجمع نمايندگان استان تهران نيز با بازديد‌هايي كه اخيرا از مزارع جنوب تهران داشته است چنين روندي را تأييد مي‌كند و مي‌گويد: عملكرد وزارت جهادكشاورزي در تلاش براي كاهش آبياري مزارع جنوب تهران با فاضلاب مثبت است. هر چند اين موضوع به طور كامل مديريت نشده اما تلاش‌هاي صورت گرفته از سوي اين دستگاه قابل قدرداني است زيرا به خوبي توانسته‌اند موضوع را با وجود عدم‌همكاري دستگاه‌هايي مانند وزارت بهداشت و سازمان محيط‌زيست مديريت كنند. تشديد نظارت شهرداري، شركت آب و فاضلاب استان تهران و وزارت نيرو بر نحوه آبياري مزارع جنوب تهران از سوي كشاورزان ضروري است.به گفته او هيچ دستگاه و مسئولي نبايد موضوع آبياري مزارع با فاضلاب را رد كند.
- شوراي شهر وارد مي‌شود
از آب خاك و محصول مزارع جنوب تهران نمونه برداري شده است اما جواب آزمايش‌ها حداقل 2ماه ديگر آماده مي‌شود. در اين مدت محصولات، بسته به فصل يكي پشت ديگري به بار مي‌نشينند و به بازار عرضه مي‌شوند. ناهيد خداكرمي، عضو كميسيون سلامت شوراي شهر تهران كه در هفته گذشته به‌صورت سرزده از مزارع جنوب شهر بازديد داشته است در گفت‌وگو با همشهري مي‌گويد: شهرداري، شوراي شهر تهران و وزارت بهداشت درگير اين مسئله هستند و به‌نظر مي‌رسد سبزيجاتي كه در جنوب تهران و در محدوده شهر ري توليد مي‌شود، كيفيت لازم را ندارد. اين سبزيجات از فاضلاب و پسماندها آبياري مي‌شوند. در قالب يك تيم متشكل از متخصص پايش آزمايشگاه‌هاي مختلف، برخي از اعضاي شوراي شهر تهران و شهردار منطقه از مزارع بازديد كرده و از كانال‌هاي مربوطه، خاك، سبزيجات و آب منطقه نمونه برداري صورت گرفته است.
وي با اشاره به اينكه شوراي شهر تهران براي بررسي موضوعاتي مانند كيفيت نان و سبزيجات آلوده كه به سلامت شهروندان آسيب وارد مي‌كند و شايد چندان براي مردم قابل تشخيص نيست، وارد شده است، مي‌گويد: شوراي شهر به موازات بررسي كيفيت آرد و نان شهروندان تهراني، به‌موضوع توليد سبزيجات در مزارع جنوب شهر با آبهاي آلوده نيز ورود كرده است. در بازديد سرزده از مزارع شهر ري به همراه شهردار منطقه ۲۰ مشخص شد كه برخي از مزارع كه با كمبود آب مواجه شده‌اند، با پمپ‌هاي پنهان شده از آبهاي داخل كانال‌هاي فاضلاب براي آبياري مزارع استفاده مي‌كنند.
او با اشاره به اينكه نمونه خاك، آب و محصول اين مزارع به 2آزمايشگاه به‌صورت همزمان ارسال شده است، گفت: از آنجا كه ميزان فلزات سنگين و وجود انگل بايد سنجيده شود، پاسخ آزمايش‌ها زمان‌بر است. مردم مطمئن باشند كه هر نتيجه‌اي به‌دست بيايد به مردم گزارش خواهد شد. هم‌اكنون سازمان ميادين ميوه و تره‌بار با چند آزمايشگاه براي سنجش دوره‌اي و تصادفي محصولات كشاورزي قرارداد دارد ولي از نظر ما سلامت خاك و آب نيز اهميت دارد و بايد به مردم بتوانيم اطمينان خاطر دهيم كه نتايج راستي‌آزمايي نيز مي‌شود. به هر حال تكليف سلامت عمده سبزيجاتي كه در تهران توليد مي‌شود بايد مشخص شود. اگر خاك اين محصولات نيز آلوده باشد شايد مجبور شويم، مانع از كشت محصول در اين مزارع شويم. شوراي‌شهر تهران به‌دنبال مديريت يكپارچه سلامت شهروندان با همكاري وزارت بهداشت، فرمانداري، جهاد كشاورزي و رفاه است.
- منشأ فلزات سنگين سبزيجات
وجود كارخانه‌هاي متعدد از قبيل لبنيات، سيمان و صنايع آلاينده، قطعات ماشين و... سر راه كانال فاضلاب تهران و رود سرخه حصار، درنهايت آبي را كه به‌دست كشاورز جنوب تهران مي‌رساند به فلزات سنگين مانند سرب، آرسنيك و كادميوم آلوده مي‌كند. احمد مسجدجامعي، عضو شوراي شهر تهران چندي پيش در واكنش به اظهارات رئيس سازمان حفاظت محيط‌زيست به‌وجود سندهاي بسيار در زمينه محيط‌زيست اشاره كرد و گفت: درباره رابطه محيط‌زيست با مديريت شهري سندهاي بسيار زيادي وجود دارد اما مقتضيات مناطق مختلف شهر تهران دراين زمينه درنظر گرفته نشده است. ذرات ناشي از توليدات كارخانه‌هاي سيمان آسيب جدي به برخي از مناطق وارد مي‌كند و آبياري مزارع با آب آلوده يكي ديگر از معضلات جدي است كه بايد به آن پرداخته شود. برخي از كارخانجات لبنيات هم فاضلاب خود را به رودخانه‌هاي اطراف تهران مي‌ريزند و اين مسئله معضلات جدي را براي آب تهران ايجاد مي‌كند. درهرحال بحران آلودگي در تهران پيچيدگي‌هاي فراواني دارد. در اين شرايط تهيه نقشه آلودگي‌هاي زيست‌محيطي شهر تهران ضروري است. با تهيه مقتضيات زيست‌محيطي شهر تهران به‌صورت منطقه‌اي و محلي مي‌توان ملاك عمل خوبي در اختيار مديريت شهري قرار داد.
- واقعيتي كه نمي‌توان آن را انكار كرد
آبياري مزارع پايين دست پايتخت با فاضلاب واقعيت انكار ناپذيري است كه محسن فرهادي، معاون مركز سلامت محيط و كار وزارت بهداشت نيز بر آن تأكيد دارد. وي در گفت‌وگو با همشهري مي‌گويد: واقعت اين است كه آبياري مزارع كشاورزي با فاضلاب خام ممنوع است ولي حدود يك دهه است كه مردم به‌دليل كم‌آبي كشور و كامل نبودن سيستم تصفيه فاضلاب، از فاضلاب در بخش‌هايي از مزارع استفاده كرده و هنوز مي‌كنند.هيأت وزيران مصوباتي را براي ممنوعيت استفاده از اين آب داشته است ولي عملي شدن اين كار نياز به زمان دارد. اين كار مثل بستن شير آب نيست. بايد شرايطي فراهم شود كه فاضلاب خام در آن نزديكي رها نشود و در عين حال آبي نيز در اختيار كشاورز براي آبياري قرار داده شود. در سال‌هاي اخير با همكاري جهادكشاورزي، وزارت نيرو، شهرداري، استانداري‌ها و قوه قضاييه توانسته‌ايم سطح زيركشت محصولات را كاهش دهيم. از سوي ديگر سعي كرده‌ايم كشاورزان را به سمت كشت گندم و ذرت دامي به جاي خربزه و گوجه و سبزيجات ترغيب كنيم.
وي با اشاره به كشت برنج در جنوب تهران گفت: از آنجا كه فاضلاب خام سرشار از فسفات و نيترات است، معمولا محصول بهتري به لحاظ ظاهري به‌دست مي‌آيد ولي به لحاظ بهداشتي اين محصولات داراي فلزات سنگين و منشأ بيماري‌هاي منتقله از فاضلاب به انسان به‌خصوص كشاورزان است و وزارت بهداشت به‌دنبال متوقف كردن استفاده از فاضلاب خام و انواع سموم دفع آفات است. مسئوليت انهدام محصولاتي كه با فاضلاب خام آبياري شده‌اند برعهده جهادكشاورزي است.
- سلامت شهروندان پايتخت در خطر
سرطان محصول نهايي سبزيجات آلوده به فاضلاب براي تهراني‌هاست .دكتر هدايت حسيني، رئيس انستيتو تحقيقات تغذيه‌اي و صنايع غذايي كشور در گفت‌وگو با همشهري مي‌گويد: فاضلابي كه فرآوري‌نشده و معيارهاي بهداشتي آن تحت كنترل قرار نگرفته، مي‌تواند در برخي از فرآورده‌هاي نهايي مثل خيار، گوجه فرنگي و سبزي و... تأثير منفي داشته باشد. آلودگي به ميكرو‌ارگانيسم‌هايي كه آلودگي ميكروبي را در سبزيجات ايجاد مي‌كنند مي‌تواند سلامت مصرف‌كننده نهايي را تحت‌تأثير قرار دهد. نكته ديگري‌كه از نظر سلامتي و ايمني غذا مي‌تواند تأثيرگذار باشد بحث فلزات سنگين است. فاضلاب‌ها مي‌توانند حاوي مقاديري سنگين از فلزات مانند سرب، كادميوم و آرسنيك باشند و اين فلزات سنگين به درون گياه نفوذ مي‌كنند. البته بر حسب نوع گياه ميزان اين فلزات متفاوت است.
برخي آلاينده‌هاي ديگر مانند باقيمانده سوخت‌هاي فسيلي هم به‌دليل شهرنشيني مي‌توانند از طريق فاضلاب‌ها جابه‌جا شوند. وي در پاسخ به اين سؤال كه آيا مي‌توان به مردم گفت سبزي مصرف نكنند، مي‌گويد: توصيه اين است كه حتما سبزيجاتي كه براي مصرف مردم عرضه مي‌شود از مبادي عمده مثل پايانه‌هاي سازمان ميوه و تره بار شهرداري تهران و بازارهاي بزرگ ميادين كه اين فرآورده‌ها به طريق عمده عرضه مي‌شود تهيه شود. نمي‌شود حكم كلي داد كه سبزيجات مصرف شود يا نه زيرا همين حالا هم در سبد غذايي مردم مقدار دريافت ميوه و سبزي بسيار كمتر از آنچه توصيه شده، است. سبزيجات بايد در مبادي عمده عرضه اين فرآورده‌ها توسط وزارت بهداشت كنترل شود و درصورت عدم‌تطابق با استاندارد‌ها از عرضه آن جلوگيري شود كه هم‌اكنون چنين كاري صورت مي‌گيرد.