به گزارش روابط عمومی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها دکتر مریم سلیمی مدرس دانشکده‌های هنر و ارتباطات دانشگاه سوره، غلامرضا فلسفی، کارشناس دفتر تالیف کتاب‌های درسی و فعال حوزه سواد رسانه‌ای و دکتر حسین امامی، نایب رئیس انجمن متخصصان روابط عمومی از صاحبنظران و مهمانان این نشست بودند.
در ابتدا خانم جعفری کارشناس و مجری جلسه ضمن خیرمقدم و عرض تسلیت به مناسبت درگذشت جمع کثیری از هموطنان‌مان در زلزله کرمانشاه به بیان مقدمه‌ای کوتاه از رشد اخبار جعلی و اهدافی که از این اقدامات دنبال می‌شود به نقش دولت‌ها، رسانه‌ها، کاربران و مخاطبان در گسترش اخبار جعلی اشاره کرد و تاکید کرد این نشست در پی پاسخگویی به این پرسش‌هاست که اخبار جعلی چیست؟ با چه هدفی و توسط چه کسانی منتشر می‌شوند؟ راهکارهای مقابله با آن چیست و آیا تنها رسانه‌ها و دولت‌ها هستند که با کژکاری و بی‌مسئولیتی در گسترش آن نقش دارند و یا سهم کابران و مخاطبان هم محفوظ است. در ادامه میهمانان به ارائه نظرات مبسوط خود پرداختند.
- لازمه مقابله با اخبار جعلی، بهره‌گیری از مالتی سواد، مسئولیت اجتماعی و اخلاق مداری است
سلیمی به عنوان اولین سخنران با بیان این‌که ماهانه حدود 71 هزار تا 118 هزار بار اصطلاح اخبار جعلی جستجو می‌شود گفت: اینترنت و به ویژه رسانه‌های اجتماعی به عنوان یک بستر برای اخبار جعلی عرصه رقابت و نبردی بین تولیدکنندگان و انتشاردهندگان اخبار جعلی (با اهداف و انگیزه های مختلف) مقابله کنندگان با اخبار جعلی ( با روشهای مختلف) ایجاد کرده است.
وی در تشریح رابطه گسترش اخبار جعلی و نقش رسانه‌های اجتماعی در این خصوص به نقل قولی از هیلاری کلینتون اشاره کرد که در یک کنفرانس فناوری، فیس بوک را عامل شکست خود در انتخابات عنوان کرده بود و این در حالی بود که مارک زاکربرگ موسس فیس بوک این مسأله را رد کرد و در عین حال، معتقد بود بیش از 90 درصد از اخباری که در فیسبوک انتشار پیدا می‌کند صحیح و معتبر است وتنها بخش اندکی از محتویات این اخبار دروغ یا جعلی است.
سلیمی با اشاره به آماری از برترین اخبار جعلی در فیس بوک و مقایسه میزان توجه کاربران به اخبار جعلی (7.8 میلیون) بیش از اخبار جریان اصلی (7.3 میلیون)، با طرح این سوال که بیشتر اخبار جعلی از کجا می آیند از این آمار یاد کرد که آمریکا با 81.3 درصد، انگلستان با 4.2 درصد، کانادا با 1.6 درصد و سایر کشورها با 12.9 درصد در تولید اخبار جعلی نقش دارند. وی همچنین با اشاره به آماری از سردرگمی مردم از اخبار جعلی مبتنی بر نظرسنجی استاتیستا در آمریکا گفت: بنابراین نظرسنجی 64 درصد اعلام کرده بودند که ناشی از اخبار جعلی دچار سردرگمی زیاد بوده، 24 درصد آن را متوسط دانسته و 11 درصد نیز از عدم سردرگمی شان خبر داده بودند.
سلیمی که یکی از مولفان کتاب تفکر و سواد رسانه‌ای پایه دهم است؛ تاکید کرد بر این اساس؛ فیس بوک ناشی از فشار افکار عمومی، تلاش کرد تا راهکاری برای شناسایی اخبار جعلی ویژه کاربرانش بیابد که این مسأله را با علامت‌گذاری اخبار مشکوک و بحث برانگیز با احتمال جعلی بودن توسط برچسب Disputed عملی ساخت. برای این منظور با گزارش کاربران و هوش مصنوعی اخبار جعلی برای شرکت‌های بررسی‌کننده که داوطلبانه با این شبکه اجتماعی همکاری دارند ارسال می شود و در صورتی که حداقل دو شرکت جعلی بودن آن را تأیید کنند از برچسب مذکور در معرفی آنان استفاده می‌شود.
سلیمی از برایند تعاریف موجود در حوزه اخبار جعلی به این تعریف رسید که اخبارجعلی اخباری متشکل از اطلاعات جعلی و شایعاتی است که مغرضانه، به‌منظور جهت دادن به افکارعمومی در جهت کسب منافعی خاص، به‌واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط‌جمعی تولید و منتشر می‌شوند.
وی در اشاره به انواع اخبار جعلی از 10 نوع پروپاگاندا که عبارتند از: دام برای جذب کلیک، تبلیغات تجاری و اسپانسری، شوخی، فریب وطنز، خطا، حزبی، تئوری توطئه، شبه علم، اطلاعات گمراه کننده و اخبار جعلی یاد کرد و گفت: براساس این دسته بندی اخبار جعلی محتوای کاملا ساختگی داشته و برای ترویج اطلاعات اشتباه و نادرست منتشر می‌شوند و انگیزه آنها مواردی همچون کسب درآمد تبلیغاتی، سیاسی و یا هر دو آنهاست.
- لطفاً حتما زمانی که به خبری اعتماد ندارید از بازنشر آن بپرهیزید
فلسفی فعال حوزه سواد رسانه‌ای به عنوان دومین سخنران به تشریح دیدگاه‌های خود در این خصوص پرداخت. وی با اشاره به سابقه اخبار جعلی از آیه 60 سوره احزاب یاد کرد که در آن عین عبارت اخبار جعلی آمده است وی در تعریف اخبار جعلی بیان کرد:" اخباری است بر پایه اطلاعات جعلی که مغرضانه و به منظور جهت دادن به افکار عمومی در جهت کسب منافعی خاص، به واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط جمعی تولید و منتشر می‌شود"
فلسفی افزود: "سنگینی بار اخبار جعلی بیش از هر چیز بر دوش رسانه‌های یارانه‌مبنا و اجتماعی است. ابعاد مختلف اخبار جعلی می‌تواند شامل سه مورد باشد. بُعدِ سیاسی که اتفاقا بیشترین توجه را هم به خود جلب می‌کند. بُعدِ اقتصادی و آورده‌های مالی ناشی از افزایش کلیک و بُعدِ فردی که از جمله مصادیقش می‌توان از جوانانِ ولسی مورد اشاره دکتر سلیمی نام برد. این‌ها نیز اگرچه نگاهشان کسب درآمد بوده است اما این جا اقتصاد خُرد مطرح است و نه اقتصاد کلان. وی تاکید کرد همه این‌ها قطعا مصادیق بومی هم دارد اما برای جلوگیری از ایجاد حساسیت به آنها اشاره نمی‌کنم.
فلسفی افزود: "یکی از دلایل رشد اخبار جعلی ساده شدن مارپیچ بازنشر است. در شبکه‌های اجتماعی لایک کردن و بازنشر کردن منجر به افزایش اعتماد به نفس می‌شود و این برعکس مارپیچ سکوت است یعنی زمانی که فرد در مقابل اظهارنظرهای یکسان گروهی انبوه، به حاشیه رانده می‌شود. ترس ما از این است که در آینده‌ای نزدیک محتاج حضور مفسرانی شویم که اخبار جعلی را برایمان تفسیر کنند"
او در پایان بخش نخست صحبت‌های خود بیان کرد: "لطفا حتما زمانی که به خبری اعتماد ندارید از بازنشر آن بپرهیزید".
- یکی از وظایف پدافند غیرعامل سازمان‌ها پیگیری اخبار جعلی است
در ادامه حسین امامی بخش اول صحبت‌های خود را با اشاره به اپتی کوانت، یک موسسه مستقل در حوزه تحقیقات پیرامون روانشناسی آنلاین شروع کرد و گفت: این موسسه نتایج تحقیقی را منتشر کرد که مدعی بود طی آن با 100 هزار کاربر گفت‌وگو کرده و بر مبنای آن کسانی که از اینترنت اکسپلورر استفاده می‌کنند از ضریب هوشی کمتری برخوردارند و برعکس کاربران فایرفاکس و موزیلا هوش بالاتری دارند! این خبر در سال2010 منتشر شد و همه رسانه‌های معتبر از جمله BBC و CCN و سپس شبکه خبر خودمان هم منتشرش کردند. در این میان عده‌ای روزنامه‌نگار پیگیر شدند که این تحقیق چطور انجام شده است و در نهایت فهمیدند همه چیز زیر سر برنامه‌نویسی کانادایی بوده که از مایکروسافت و اینترنت اکسپلورر نفرت داشته!
او توضیح داد: سه اصل اولیه خبرنویسی عبارتند از روشنی خبر یعنی زبانی ساده و رسا، جامعیت خبر یعنی پاسخگویی به هر سوالی که در خصوص خبر در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد و صحت و درستی خبر یعنی دغدغه‌ای که منجر به دور هم جمع شدن ما شده است
او ادامه داد: در حوزه سیاسی یکی از مسائلی که منجر به افزایش اخبار جعلی می‌شود کیفیت صحبت‌های سیاستمدار است و نمونه‌اش ترامپ است که شیوه صحبت کردنش منجر به افزایش درصد اخبار جعلی از آن می‌گردد. اخبار جعلی که روز به روز گسترده‌تر می‌شوند می‌توانند به آزادی بیان لطمه بزنند و حتی حجم بالای اخبار جعلی به عنوان حملات سایبری تلقی می‌شود. پدافند غیرعامل سازمان‌ها یکی از وظایفشان پیگیری همین اخبار جعلی است.
امامی تصریح کرد: من تولیدکنندگان اخبار جعلی را دو گروه می‌دانم. یکی گروهی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند و دیگری گروهی که کارشان غیرعامدانه است و برخلاف تعریف دوستانم گمان نمی‌کنم این کار مغرضانه باشد. کسانی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند یا در پی بهره‌برداری سیاسی‌اند یا بهره‌برداری اقتصادی یا با هدف طنز و سرگرمی دست به این اقدامات می‌زنند. آن بخش که غیرعامدانه است نیز یا در اثر اشتباه رسانه شکل می‌گیرد یا اشتباه خبرنگار.
او ادامه داد: در کشور خودمان تولید اخبار جعلی امری ریشه‌دار است و به فرهنگ‌مان برمی‌گردد. ساختن شایعه در تاکسی و صف نانوایی برای ما چیز غریبی نیست. به اعتقاد من شبکه‌های مجازی هم در این میان تقصیری ندارند. وقتی منبع اصلی به موقع و دقیق اصلاع‌رسانی نمی‌شود، بر واژه به موقع تاکید می‌کنم، مردم به دنبال اخبار غیررسمی می‌روند
امامی افزود: تکذیب اخبار جعلی نیز کار بسیار سختی است و دروغ هر چه بزرگتر باشد، باورپذیری‌اش بیشتر است و در این میان کار روابط عمومی‌های سازمان‌ها برای تکذیب اخبار جعلی سخت و سختر می‌شود. ما در شبکه‌های اجتماعی دروازه‌بانی خبر نداریم. برخلاف رسانه‌های رسمی که در آنها هر خبر از لایه‌های مختلفی عبور می‌کند تا به مرحله انتشار برسد. همچنین هویت‌های جعلی در شبکه‌های اجتماعی بسیار مرسوم است. سرعت بالای انتشار خبر نیز در افزایش حجم شایعه و اخبار جعلی موثر است.
وی در پایان بخش اول صحبت‌های خود به سایت پلیتی فکت اشاره کرد که از سال 2001 تاسیس شد و برای مقابله با اخبار جعلی؛ اخبار مورد تریدی را راستی‌آزمایی می‌کند. سایت پلیتی فکت توسط نشریه تایمز راه‌اندازی شد و وقتی وارد آن می‌شوید، نشانگری مانند نشان‌دهنده درجه بنزین دارد که راست بودن، دروغ بودن یا شایعه بودن خبر را نشان می‌دهد. این سایت که در سال 2009 موفق به کسب جایزه پولیتزر شده هر سال بزرگترین دروغ سال را هم معرفی می‌کند و سال گذشته شخص ترامپ را به عنوان دروغ سال معرفی کرد
او در ادامه گفت: نکته آخر این که مخاطبان باید خود را در خلسه خبری قرار دهند، یعنی اگر تلویزیون می‌بینند، ماهواره هم ببینند، اگر روزنامه راستی می‌خوانند، روزنامه چپی هم بخوانند و خودشان را در معرض اخبار قرار دهند. همچنین راستی‌آزمایی را بر عهده سایر کاربران نگذارند و خودشان به دنبالش بروند. همچنین به تعداد اشتراک‌گذاری‌ها و لایک‌ها اعتماد نکنند و فکر نکنند که هر چقدر تعداد بازدیدها از یک مطلب بیشتر باشد یعنی درست‌تر است
بخش دوم نشست رسانه، منابع نامعتبر و اخبار جعلی با تکیه بر عواقب رشد اخبار جعلی و راهکارهایی در جهت خنثی سازی و جلوگیری از گسترش آن مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
سلیمی در این قسمت از بحث به دلایل پذیرش اخبار جعلی از سوی مخاطبان پرداخت و چهار دلیل پذیرش اخبار جعلی را سادگی شناخت، ناهماهنگی در شناخت، اثرپس زدن و وحدت گروهی و اجتماعی دانست و با بیان این‌که بصری‌سازی داده‌ها، ارسال هماهنگ و تکرار پیام‌ها، بهره‌گیری از عکس‌های دستکاری‌شده، استفاده از تیترهای عجیب و هیجان‌انگیز و... این فرآیند را تسریع و این تأثیر را بیشتر می‌کنند به پژوهشی که توسط پژوهشگران دانشگاه کُرنل با استفاده از دو مقاله یکسان انجام دادند؛ اشاره کرد. برطبق نتایج این پژوهش تنها یک تفاوت بین این دو مقاله وجود داشت و آن این‌که یکی از مقالات یک نمودار داشت. نتایج نشان داد تنها 68 درصد خوانندگان ادعای مقاله بدون نمودار را باور کردند درحالی‌که تقریبا همه آنها (97 درصد) همان ادعا را در مقاله دارای نمودار پذیرفتند.
وی در اشاره به چالش‌ها و تهدیدهای تولید و انتشار اخبار جعلی از این موارد یادکرد: صدمه به اکوسیستم رسانه‌ای و مختل‌کردن گردش صحیح اطلاعات ، گمراه‌سازی افکارعمومی در مسیر تحقق اهداف و تأمین منافع برخی افراد حقیقی و حقوقی، احزاب، صاحبان قدرت، دولت‌ها و...، سردرگم و مردد شدن افراد جامعه، تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران به واسطه نبود اطلاعات قابل اعتماد برای تصمیم‌گیری در حوزه‌های مختلف (در ابعاد شخصی و اجتماعی)، ایجاد یک بدبینی عمومی و عمیق که به بی‌اعتمادی به همه‌چیز و همه‌کس به‌ویژه رسانه‌ها منجر می‌شود، تهدید امنیت داخلی و بین المللی، تهدید دیپلماسی بین المللی و آثار و عواقب اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... .
سلیمی همچنین به نمونه‌هایی از اخبار جعلی و ورود آنها به رسانه‌های جریان اصلی یاد کرد و گفت: خبر جعلی پیرامون انتخاب کیم جونگ اون رهبر کره شمالی، در جایگاه محبوب‌ترین مرد جهان اشاره کرد. این خبر در سال 2012 در تارنمای Onion منتشر شد و روزنامه رسمی China People's Daily آن را بازنشر کرد. این موضوع با توجه به ارزش خبری آن برای روزنامه چینی در پیوست برخط این رسانه با شرح و تفصیل فراوان در 55 صفحه مطلب و تصویر بازتاب یافت! و البته پس از چندی و مشخص شدن جعلی بودن خبر، تمامی صفحات مزبور از تارنمای مذکور حذف شد.
وی در خصوص آینده اخبار جعلی با بیان این‌که هرچه را که می‌بینید، می‌شنوید یا می‌خوانید باورنکنید گفت: در عصر فتوشاپ، فیلترها و شبکه‌های اجتماعی دیگر دیدن تصاویر دستکاری شده، عادی است. اما به‌زودی نسلی تازه از ابزارهای دستکاری و تغییر ویدئو و صدا نیز راهی بازار می‌شوند. ابزارهایی که با پیشرفت در هوش‌مصنوعی و گرافیک رایانه‌ای اجازه خلق ویدئوهای جعلی از هر چهره‌ای را فراهم می‌کنند.
سلیمی در تشریح راهکارهایی برای مقابله با اخبار جعلی بر این موارد تأکید کرد: ارتقای انواع سواد در مخاطبان و فعالان حوزه رسانه، افزایش مسئولیت اجتماعی و اخلاقی در مخاطبان و رسانه‌ها، تصویب قوانینی از سوی دولت برای جلوگیری از تولید و انتشار اخبار جعلی، تقویت حوزه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و بهره‌گیری از شیوه‌های نوین در بیان حقایق، انتشار راهنما و دستورالعمل‌هایی توسط مراکز علمی ، آموزشی و...، شناسایی و معرفی دامنه‌ها و سایت‌های منتشرکننده اخبار جعلی، مشارکت و همکاری کشورها برای مقابله با اخبار جعلی، ارائه امکاناتی برای تشخیص این اخبار توسط شرکت‌های رسانه‌ای، ارائه آموزش‌های لازم در خصوص اخبار جعلی از سوی رسانه‌ها، بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها در مواجهه با اخبار جعلی، اتخاذ تدابیری در مقابله به اخبار جعلی با نگاه آینده‌نگرانه و با شیوه های نوین و... .
وی تأکید کرد: مخاطب/ کاربر همیشه باید مراقب باشد چه چیزی را به عنوان خبر مصرف می‌کند. همان‌طور که در موقع خرید، کسی جنس فاسد را از قفسه سوپرمارکت‌ها بر نمی‌دارد، در هنگام مصرف خبر هم نباید چشم بسته هر نوشته‌ای را با دل و جان پذیرفت.
سلیمی با تأکید بر لزوم کنکاش و بررسی و داشتن تفکر انتقادی تا پایان عمر گفت: لازمه مقابله با اخبار جعلی نیاز به مالتی سوادهای خبری ، اطلاعاتی، بصری و رسانه ای به اضافه مسئولیت اجتماعی و اخلاق مداری است. در صورت عدم داشتن حداقل یک سواد از سوادهای مذکور، تلاش برای عدم مشارکت در بازی نشر و بازنشر و یا مشارکت مسئولانه مبتنی بر کاوش و کسب حداقلی اطمینان از صحت اطلاعات ضروری است.
وی با معرفی برخی سایت‌ها که بعضی از آنها در ویکی پدیای انگلیسی ارائه شده مخاطبان را به کنترل منابع، تیتر و متن، تاریخ، لینک‌های پشتیبان، چک کردن نام نویسنده و... در مواجهه با اخبار جعلی توصیه کرد.
- پنج پرسش که باید پیش از بازنشر اخبار از خود بپرسید
در این قسمت فلسفی فعال حوزه رسانه در بخش دوم صحبت‌های خود گفت: "آسمان‌خراش اخبار جعلی بر پایه اطلاعات جعلی استوار است. اطلاعات جعلی دو دسته‌اند، یکی اطلاعات غلط miss information و اطلاعات گمراه‌کننده dis information . مورد اول مربوط می‌شود به منابع محدود، مانند جوانان ولس و مورد دوم مربوط است به دولت‌ها"
او ادامه داد: «من رسانه‌های اجتماعی را مقصر نمی‌دانم و اگر میزان اخبار جعلی در آن زیاد است به دلیل حضور کم نخبگان در آن است و نبود دروازه‌بانی خبر. ما به دنبال مقصر نیستیم و آن‌چه به آن اشاره کردم بخشی از ماهیت شبکه‌های اجتماعی است"
او به مطرح کردن پنج پرسش به عنوان راهکارهایی برای جلوگیری از بازنشر اخبار جعلی اشاره کرد و گفت: «مخاطب باید پیش از بازنشر از خود بپرسد چه کسی این خبر را تولید کرده است؟ چگونه آن را تولید کرده است؟ چرا آن را تولید کرده است؟ چه زمانی آن را تولید کرده است؟ چه کاستی‌هایی دارد؟ و پس از مطلع شدن از آن چه باید کرد؟"
- مخاطب باید تفکر انتقادی داشته باشد
امامی نیز در آخرین بخش از صحبت‌های خود گفت: «مخاطبی که سواد رسانه‌ای دارد بلای جان رسانه است. مخاطب باید بتواند فعالانه برخورد کند. تفکر انتقادی داشته باشد و با دیده تردید به خبرها بنگرد.»
او افزود: "اتحادیه اروپا در فنلاند، مرکزی دارد با عنوان اخبار جعلی که کارش شناسایی اخبار جعلی است. در ایران شاید مردم، حرف نهادی رسمی را چندان نپذیرند اما در عوض NGOها می‌توانند در این زمینه فعال شوند و نهادی برای فکت‌چک یا راستی‌آزمایی راه بیندازند. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در این زمینه فعال شوند و از روشهای راستی‌آزمایی خلاقانه بهره ببرند. ما باید به سطحی از سواد رسانه‌ای برسیم که بدانیم نیازی به فیلترینگ نداریم، مردم ما باید بدانند فضای مجازی فقط برای تفریح و سرگرمی نیست و متوجه شوند که زندگی‌شان با فضای مجازی در هم گره خورده است و باید مراقب این فضا باشند.