نظرسنجی از مردم تهران درباره تشویق یا تنبیه فرزندان

مدیر طرح: سیامک کفایی

همکاران: سرورالسادات هاشمی، زهرا ادریس آبادی، فریده درفشی، میترا زاغی و سمیه گایکانی

پیشگفتار

تنبیه یا تشویق؟

فرد سالم، محصول خانواده سالم است و مشخصه یک خانواده سالم، وجود فضایی سرشاراز صمیمیت، مهربانی و نوعدوستی در بین اعضای آن است. محیط زندگی فرد است که سبب می‌شود فردی در زندگی‌اش موفق باشد و دیگری بزه‌کار و سر‌خورده،  اولین محیطی که آدمی پس از تولد با آن مواجه است،  خانواده اوست و کودک همه آموخته های خود را اعم از مثبت یا منفی، از کانون خانواده می آموزد و از آنجاست که روابط خود را با سایرین تنظیم می‌کند.  تربیت یک انسان نیز از محیط خانواده و به وسیله والدین کودک آغاز می شود.
مسئولیت بزرگ کردن و تعلیم و تربیت به نوعی یکی از دغدغه های اصلی در همه جوامع بشری است.

در عین حال کیفیت و نوع شیوه های تربیتی به کار رفته می‌تواند تاثیرات مختلفی در شخصیت کودک بر جای گذارد.

فرهنگ فارسی عمید تربیت را پروردن، پروراندن، پرورش دادن و ادب و اخلاق به کسی یاد دادن معنا کرده است. تنبیه نیز در این کتاب به بیدار کردن، هوشیار ساختن و آگاه کردن کسی بر امری معنا شده است،  لذا چنین به نظر می رسد والدینی که برای تربیت کودکشان به تنبیه وی اقدام می کنند از آنجا که هدفی به جز تربیت او ندارند هیچگونه برداشت منفی از این عمل نداشته و حتی فکر می کنند که با تنبیه فرزند خویش،  وی را برای آینده ای بهتر آماده خواهند کرد. وقتی که از تنبیه سخن می گوییم، اولین چیزی که به ذهن می‌رسد ایجاد انضباط است. در نتیجه، برخی تنبیه را با انضباط مترادف می‌دانند. یعنی معتقدند که انضباط در سایه اطاعت کورکورانه به‌دست می‌آید و منضبط کسی است که بدون اظهارنظر، دستور مافوق خود را اجرا نماید. بسیاری از والدین نیز همین فرض‌ها را پذیرفته‌اند و معتقدند اگر کودک از آنها اطاعت محض کند، کودکی منظم و سر به راه بوده و در غیر این‌ صورت باید تنبیه شود. به عقیده آنان ترس از تنبیه، کودک را به اجرای وظایف وی وا می‌دارد و مانع از انجام کارهای خلاف مقررات میشود.

  اما روانشناسان در این باره معتقدند که نه تنها تنبیه بدنی بلکه تنبیهات کلامی نیز آثار مخربی بر روحیه کودکان بر جای خواهد گذاشت.

"بر اساس گزارش محققین، کسانی که در کودکی در معرض توهین و تحقیر والدین خود قرار میگیرند رشد آن قسمت از مغزشان که با یادگیری زبان ارتباط دارد مختل شده و شخص در آینده با مشکلات فراوانی روبرو خواهد شد. این تحقیقات جدید اشاره میکند که آثار منفی این سوء رفتار بسیار زیاد و باید برای مبارزه با آن قدمهای موثری برداشت. متخصصین به انتقادهای مکرر و تحقیر آمیز توسط والدین و اطرافیان که به تدریج سبب ایجاد استرس و عدم اعتماد به نفس فرد میشود، بد رفتاری و آزار و اذیت کلامی مینامند.  نتایج این تحقیقات بسیار اهمیت دارد و بیانگر اینست که آزار و اذیت کلامی در دوران کودکی مانع رشد طبیعی مغز میشود و این مطلبی است که اغلب والدین به آن توجه ندارند و تصور میکنند که تنها تنبیهات بدنی است که به فرزندشان آسیب میرساند. خشونت کلامی یک تاثیر منفی ماندگار بر روی کودکان دارد و زمانی که کودک توسط والدین تحقیر میشود در آینده به یک فرد بیش از حد پرخاشگر و یا مطیع تبدیل می شود که در هر دو صورت این فرد در آینده شخصیتی نا متعادل و آسیب پذیر خواهد داشت." 

همچنین روانشناسان معتقدندکه تنبیه بدنی, کودکان را مستعد ابتلا به‌بیماریهای روحی و روانی می‌کند.

در این زمینه دکتر فریبا عربگل روانپزشک کودک، چنین می گوید: تنبیه بدنی پرخاشگری در پسران و استرس و اضطراب را در دختران افزایش می‌دهد. بیشتر والدین تنها روش اصلا‌ح رفتارهای نامناسب فرزندان را تنبیه بدنی ذکر می کنند.
دکتر عربگل با بیان اینکه تنبیه فقط کتک زدن , تحقیر و توهین کردن نیست , معتقد است: برای از بین بردن رفتارهای منفی و جایگزین کردن رفتارهای اجتماعی, تنبیه بدنی تنها راه نیست، کتک زدن کودک در واقع تخلیه خشم و عصبانیت والدین است, نه آموزش رفتارهای مناسب به کودک.

"تنبیه بدنی یکی از انواع تنبیه است که در تغییر رفتار کودک اثر کمتری دارد. زیرا کودک به ندرت کتک خوردن را با عملی که به خاطر آن تنبیه شده است مرتبط می کند، زیرا خشم والدین عامل چشمگیرترو قابل طرحی برای تنبیه است تا خود عمل. کودک اغلب شلاق را با درد تداعی می کند تا عمل خطا را با درد."

تنبیه در درازمدت بی‌تأثیر است.  چنین به نظر می‌رسد که تنبیه صرفاً رفتار ناشایست را پس می‌زند و زمانی که کودک احتمال تنبیه برای خود نمی دهد، رفتار وی، به شکل اولیه باز می‌گردد. بنابراین، گرچه تنبیه اغلب خیلی موثر به نظر می‌رسد، اما در واقع اثری ناپایدار خواهد داشت.

در روش تربیتی اسلام نیز محبت، رحمت، احترام، عفو و بخشش همیشه مطلوب است و تندی و عتاب و خطاب و غضب نسبت به کودک نه تنها مطلوب نیست بلکه نهی هم شده است.

 امام علی(ع) نیز تنبیه غیربدنی را در مواقعی لازم دانسته‌اند و در جواب مردی که از فرزند خود به حضرت شکایت می‌کرد، فرمودند: فرزندت را نزن و برای ادب کردنش از او قهر کن، ولی مواظب باش قهرت طول نکشد و هر چه زودتر با او آشتی کن.

اگر می خواهیم که کودک شیوه زندگی اجتماع پسند و مطلوب را فرا گیرد، باید احساس کند که فرد مفیدی است. والدینی که به استفاده از تنبیه عادت کرده اند، احتمالا به ارزش استفاده از پاداش و یا تشویق کودک پی نبرده اند. شدت عمل و خشونت هرگز به اندازه تشویق به کودک نمی آموزد که کارها و تکالیفش را انجام دهد. البته تشویق و تحسین باید به موقع و در مقابل عمل مثبت و یا مطلوب کودک انجام گیرد. در غیر این صورت کودک معیار ی مستدل و منطقی برای سنجش رفتار خود در اختیار نخواهد داشت، حتی در مورد تنبیه هم این مسئله صدق می کند، بعنوان مثال سرزنش کردن، محروم کردن کودک از لذت و کار مورد علاقه اش، جدا کردن کودک از همبازی هایش نیز اگر با عمل اشتباه کودک ارتباط نداشته باشد نمی تواند تنبیه موثری باشد. " پاداش می تواند فراسوی ارزش های مادی و حتی مفید بودن عملی چیزی که به کودک داده می شود، باشد. پاداش می تواند با بار عاطفی و محبت، احترام به توانائی ها و پیشرفت های کودک باشد. در هر صورت پاداش بر احساس ارزشمندی کودک می افزاید. تحت هیچ شرایطی پاداش نباید به عنوان رشوه برای رفتار خوب و یا یادگیری رفتار اجتماع پسند به کار رود.

با بزرگتر شدن کودک و دریافت شناسایی و هویت یابی پاداش به خاطر تلاش برای انجام کاری که از او انتظار می رود، و یا به عنوان منبع نیرومند انگیزه در کودک و نوجوان یا بزرگسال کمتر به کار می رود تا فرد تمامی سعی خود را به کار برد، و انتظارات و توقعات اجتماعی را به نحو احسن برآورد."

شیوه شما برای تربیت فرزندانتان چگونه است؟ تنبیه یا تشویق؟

کلیات تحقیق

در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده است تا به میزان استفاده پاسخگویان ازتنبیه یا تشویق برای تربیت فرزندانشان دست یافت.  این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 1178 نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.

اهداف  تحقیق

هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که پاسخگویان در زمینه تربیت فرزندانشان شیوه تنبیه را مناسب می دانند و یا تشویق را.  از اهداف فرعی که در این تحقیق دنبال می شود می‌توان به میزان مجاز دانستن تنبیه بدنی در بین مردم اشاره کرد.

روش نظرسنجی

در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است.

 جامعه نمونه

در این تحقیق نمونه آماری شامل  1178 نفر از مردم تهران است.  لازم به ذکر است که از این تعداد 32 درصد مرد و 68 درصد زن هستند.

زمان اجرای نظرسنجی

این نظرسنجی از تاریخ 10 تا 13 آذر ماه 1386 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری انجام شده است.

پرسشنامه نظرسنجی

1.  جنس         
2. سن           
3. تحصیلات ؟
4. برای تربیت فرزندان از چه راه هایی استفاده می کنید ؟
5. چرا تشویق؟
6. چرا تنبیه ؟
7. تشویق در تربیت بچه ها چقدر مفید است ؟
8. تنبیه در تربیت بچه ها چقدر مفید است ؟
9. به نظر شما چه راه هایی برای تنبیه وجود دارد ؟
10. در چه مواردی باید از تنبیه بدنی استفاده کرد؟
11.  به نظر شما چه کسانی حق دارند بچه را تنبیه کنند؟
12. بعضی ها معتقدند تربیت بچه فقط مسئله خانواده ها نیست بلکه یک مسئله اجتماعی است، نظر شما در این مورد چیست؟
13. به نظر شما چه نهاد هایی باید شیوه تربیت صحیح را به خانواده ها بیاموزند؟
14. روزنامه همشهری در این زمینه چه کمکی می تواند به مردم بکند؟

چکیده:

 طرح نظرسنجی حاضر، ‌به منظور دست یافتن به نظر پاسخگویان در مورد میزان استفاده آن ها ازتنبیه یا تشویق برای تربیت فرزندانشان به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:

-68 درصد از پاسخگویان زن و 32 درصد مرد هستند.
- 15درصد پاسخگویان در گروه سنی 26-30 سال قرار دارند.
-44 از پاسخگویان دیپلمه هستند.
- 60 درصد از پاسخگویان از شیوه تربیتی "تشویق" استفاده می کنند.
-59 درصد از پاسخگویان علت تشویق فرزندانشان را موثرتر بودن این شیوه در آموزش کارهای خوب به کودکان عنوان کرده اند.
-77 درصد از پاسخگویان گفته اند تنبیه بعضی مواقع لازم است.
- 79 درصد از پاسخگویان گفته اند که تشویق خیلی مفید است.
 - 57 درصد از پاسخگویان گفته اند که تنبیه تا حدی مفید است.
-شیوه تنبیهی 44 درصد از پاسخگویان محروم کردن فرزندانشان از علائق آنهاست.
- 80 درصد از  پاسخگویان هرگز از تنبیه بدنی استفاده نمی کنند. این بدان معناست که این افراد از دیگر شیوه های تنبیهی، مثلا قهر کردن، محروم کردن ، و حبس کردن برای تربیت فرزندان استفاده می کنند.
-  95 درصد از پاسخگویان تنها والدین را برای تنبیه کودک مجاز می دانند.
- 61 درصد از پاسخگویان با اینکه تربیت فرزند یک مسئله اجتماعی است موافقند.
-41 درصد از پاسخگویان مدرسه را به عنوان نهادی برای آموزش خانواده ها دانسته اند.
- 41 درصد از پاسخگویان گفته اند که همشهری با آگاهی دادن می تواند به مردم کمک کند.

در اینجا اشاره به این نکته ضروری به نظر می رسد؛ اگرچه اکثر افراد پاسخگو(60درصد) از روش تربیتی تشویق استفاده می کنند، لیکن در پاسخ به این  سئوال که: به نظر شما چه راه هایی برای تنبیه وجود دارد؟ راه های مختلفی را بیان کرده اند.

جنس پاسخگویان 

بر اساس جدول شماره 1، از میان 1178 نفر پاسخگو 68 درصد  زن  و 32  درصد مرد  هستند.

جدول شماره  1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس

جنس	تعداد	درصد
زن	804	68
مرد	374	32
جمع	1178	100

نمودار شماره 1

سن پاسخگویان

جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می شود بزرگترین گروه سنی در 1178 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 26 تا 30 سال (15 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد 46 تا 50 سال (6 درصد) تشکیل می دهند.

جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن

سن	تعداد	درصد
30-26	183	15
25-21	176	15
45-41	151	13
35-31	146	12
40-36	138	12
20-15	125	11
60-51	93	8
60 سال به بالا	89	8
50-46	77	6
جمع	1178	100

نمودار شماره 2

 

سطح تحصیلات پاسخگویان

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3،  از میان 1178 نفر  پاسخگو 44 درصد دیپلم و 4 درصد بی سواد هستند.

جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات

میزان تحصیلات پاسخگویان	تعداد	درصد
دیپلم	511	44
ابتدایی	171	15
راهنمایی	146	12
لیسانس و بالاتر	142	12
دانشجو و فوق دیپلم	97	8
دبیرستان	61	5
بی سواد	50	4
جمع	1178	100

نمودار شماره 3

پاسخگویان برای تربیت فرزندان خود از چه راههایی استفاده می کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از میان 1178 نفر پاسخگو،60 درصد تشویق را به عنوان شیوه تربیتی خود برگزیده اند، 38 درصد از هر دو روش و تنها 2 درصد از تنبیه استفاده می کنند.

جدول شماره 4-  توزیع پاسخگویان بر اساس استفاده ایشان از شیوه های تربیتی

شیوه های تربیتی پاسخگویان	تعداد	درصد
تشویق	709	60
هر دو روش	452	38
تنبیه	17	2
جمع	1178	100

نمودار شماره 4

 

پاسخگویان چرا از تشویق استفاده می کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، از میان 1161نفر پاسخگویی که برای تربیت فرزندان خود از تشویق استفاده می کنند، 59 درصد گفته اند که تشویق باعث ترغیب فرزندان آن ها به ادامه کارهای مثبت می شود، 35 درصد تاثیر منفی تنبیه را علت این کار می دانند و 6 درصد نیز گفته اند که برای ایجاد اعتماد به نفس، فرزند خود را تشویق می کنند.

جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس دلایل استفاده از روش تشویق در تربیت فرزندان

دلایل استفاده از تشویق	تعداد	درصد
باعث ترغیب می شود	692	59
تاثیر منفی تنبیه	404	35
ایجاد اعتماد بنفس	65	6
جمع	1161	100

نمودار شماره 5

 پاسخگویان چرا از تنبیه استفاده می کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره6،  از میان 469 نفر پاسخگویی که برای تربیت فرزند خود از تنبیه استفاده می کنند، 77 درصد گفته اند که تنبیه بعضی مواقع لازم است، 15 درصد معتقد بوده اند که چون در قدیم تنبیه رواج داشته تربیت فرزندان بهتر انجام شده استو 8 درصد نیز گفته اند که تنبیه برای بعضی از بچه ها لازم است.

جدول شماره 6 – توزیع پاسخگویان بر اساس دلایل استفاده از روش تنبیه در تربیت فرزندان

دلایل تنبیه فرزندان	تعداد	درصد
بعضی مواقع لازم است	360	77
تربیت بهتر در قدیم	72	15
برای بعضی از بچه ها لازم است	37	8
جمع	469	100

نمودار شماره  6

 

پاسخگویان تشویق را در تربیت فرزندانشان تا چه حد مفید می‌دانند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان 1178 نفر پاسخگو، 79 درصد تشویق را در تربیت خیلی مفید دانسته اند، 20 درصد تاحدی و1 درصد تشویق را بی‌فابده می‌دانند.

جدول شماره 7 – توزیع پاسخگویان بر اساس میزان مفید دانستن تشویق

میزان مفید دانستن تشویق	تعداد	درصد
خیلی مفید	936	79
تا حدی	232	20
بی فایده	10	1
جمع	1178	100

نمودار شماره  7

 

پاسخگویان تنبیه را در تربیت فرزندانشان تا چه حد مفید می‌دانند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، از میان 1178 نفر پاسخگو، 57 درصد، تنبیه را در تربیت فرزندانشان تا حدی مفید می دانند، 34 درصد بی فایده و تنها 9 درصد این شیوه تربیتی را خیلی مفید دانسته اند.

جدول شماره 8 – توزیع پاسخگویان بر اساس میزان مفید دانستن تنبیه

میزان مفید دانستن تنبیه	تعداد	درصد
تا حدی مفید	667	57
بی فایده	398	34
خیلی مفید	113	9
جمع	1178	100

نمودار شماره  8

 پاسخگویان برای تنبیه فرزندانشان از چه شیوه ای استفاده می کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9،  از میان 1178 نفر پاسخگو، 44 درصد ازمحروم کردن به عنوان یک شیوه تنبیهی برای فرزندانشان استفاده کرده اند، 21 درصد از تذکر دادن، 13 درصد از قهر کردن، 7 درصد از ترساندن، 6 درصد از سختگیری و2درصد از حبس کردن استفاده کرده اند، همچنین 7 درصد نیز تنبیه بدنی را بدین منظور به کار بسته اند .

جدول شماره 9 – توزیع پاسخگویان بر اساس شیوه تنبیهی آن ها

شیوه تنبیهی پاسخگویان	تعداد	درصد
محروم کردن	520	44
تذکر دادن	246	21
قهر کردن	146	13
ترساندن	84	7
تنبیه بدنی	82	7
سختگیری	74	6
حبس کردن	26	2
جمع	1178	100

نمودار شماره  9

پاسخگویان در چه مواردی از تنبیه بدنی استفاده می کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10،  از میان 1178 نفر پاسخگو، اکثریت آن ها معادل 80 درصد گفته اند که هیچگاه نباید از تنبیه بدنی استفاده کرد، 14 درصد در صورت اشتباهات بزرگ و 6 درصد در صورت نافرمانی فرزندانشان استفاده از تنبیه بدنی را مجاز دانسته اند. 

 جدول شماره 10 – توزیع پاسخگویان بر اساس مواردی که از تنبیه بدنی استفاده می کنند

مواردی که پاسخگویان از تنبیه بدنی استفاده می کنند	تعداد	درصد
هیچ گاه	944	80
ارتکاب اشتباه بزرگ	166	14
نا فرمانی	68	6
جمع	1178	100

نمودار شماره  10

از نظر پاسخگویان چه کسانی حق دارند بچه را تنبیه بدنی کنند؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11، از میان 234 نفر پاسخگویی که تنبیه بدنی را مجاز می دانند، اکثریت آن ها معادل 95 درصد، معتقدند که تنها والدین اجازه تنبیه بدنی فرزند را دارند، 3 درصد بزرگترها و 2 درصد نیز معلمین را مجاز می دانند.

جدول شماره 11 – توزیع پاسخگویان بر اساس این که چه کسی را برای تنبیه فرزند مجاز می دانند

پاسخگویان چه کسی را برای تنبیه فرزند مجاز می دانند	تعداد	درصد
والدین	223	95
بزرگترها	6	3
معلم	5	2
جمع	234	100

نمودار شماره 11

آیا پاسخگویان با این موضوع که تر بیت یک مسئله اجتماعی است موافقند ؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان 1178 نفر پاسخگو، 61 درصد تربیت را یک مسئله اجتماعی دانسته اند، 21 درصد با اجتماعی بودن تربیت تاحدی موافق بوده اند و16 درصد تربیت را فقط مسئله خانواده ها می دانند .

جدول شماره  12- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان موافقت آن ها با مسئله اجتماعی بودن تربیت

میزان موافقت پاسخگویان با مسئله اجتماعی بودن تربیت	تعداد	درصد
موافق	715	61
تا حدی موافق	276	23
مخالف	187	16
جمع	1178	100

نمودار شماره 12

 از نظر پاسخگویان کدام نهاد می تواند شیوه صحیح تربیت را به خانواده ها بیاموزد؟

بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13، از میان 1178 نفر پاسخگو، 41 درصد مدرسه را به عنوان نهادی می شناسند که می تواند شیوه صحیح تربیت را به خانواده ها بیاموزد، 40 درصد رسانه ها، 9 درصد بزرگترها و 3 درصد مشاوران را برای این امر مناسب دانسته اند، 7 درصد از پاسخگویان نیز به این سئوال پاسخی نداده اند.

جدول شماره 13- توزیع پاسخگویان بر اساس این که کدام نهاد را برای آموزش تربیت فرزند به خانواده ها مناسب می دانند

پاسخگویان کدام نهاد را برای آموزش مناسب می‌دانند	تعداد	درصد
مدرسه	489	41
رسانه ها	465	40
خانواده(بزرگترها)	103	9
نمی دانم	83	7
مشاوران	38	3
جمع	1178	100

نمودار شماره 13

از نظر پاسخگویان روزنامه همشهری چگونه می تواند در زمینه تربیت فرزندانشان به آن ها کمک کند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 14، از میان 1178 نفر پاسخگو،41 درصد گفته اند که همشهری می تواند با آگاهی دادن به خانواده ها در مورد تربیت فرزند به آن ها کمک کند، 35 درصد نوشتن مقالات مفید و 2 درصد مصاحبه با کارشناسان را در این زمینه مناسب دانسته اند، 12 درصد از پاسخگویان معتقدند که همشهری در این زمینه هیچ کمکی به آن ها نخواهد کرد و10 درصد نیز به این سئوال پاسخ خاصی نداده اند.

جدول شماره14- توزیع پاسخگویان بر اساس توقع آن ها از روزنامه همشهری در زمینه تربیت

اعتقاد پاسخگویان به نوع کمک روزنامه همشهری به آن ها	تعداد	درصد
آگاهی دادن	485	41
نوشتن مقالات مفید	406	35
هیچ کمکی	142	12
نمی دانم	117	10
مصاحبه با کارشناسان	28	2
جمع	1178	100

نمودار شماره 14

منابع و مآخذ

1- نوابی نژاد، شکوه، 1372، سه گفتار در باره راهنمایی و تربیت فرزندان ص 38، انجمن اولیا و مربیان

2- ایرانیان یو کی
3- nmums
4- آواکس نت