نظرسنجی از مردم درباره نماد‌های هویتی شهر تهران

حافظه جمعی ما از شهر تهران متضمن چه مولفه هایی است؟ اینها شاید نمونه هایی از خیل سوالاتی باشد که هر شهروند تهرانی که در این محیط شهری تنفس می کند می بایست روزی به آنها فکر کند و آنها را جواب دهد. شما در این باره چگونه می اندیشید؟

مدیر طرح: سرورالسادات قاضي زاده هاشمی
همکاران: شبنم چهره، زهرا ادریس آبادی، میترا زاغی، فریده درفشی، سمیه گایگانی

پیشگفتار

استان تهران با 18909 کیلومترمربع مساحت، 2/1 درصد از مساحت کل کشور را داراست.
استانی با 13 شهرستان شهریار ، رباط‌کریم ، کرج ، ساوجبلاغ ، نظرآّباد ، ورامین ، اسلامشهر ، شمیرانات ، ری ، دماوند ، فیروزکوه ، پاکدشت و تهران و 43 شهر و
1358 آبادی دارای سکنه. تهران برخلاف آنچه که تصور می‌شود علاوه بر محوریت سیاسی که ویژگی بارز  آن محسوب می‌شود دارای ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی است که
آنرا به یکی از استان های مهم کشور از نظر فرهنگی و اجتماعی بدل می کند. از نگاه فرهنگی تهران را می توان از دو منظر مورد توجه قرار داد؛ تهران قدیم که پشتوانه و هویت فرهنگی مردم و ساکنان شهر تهران محسوب می شود و تهران جدید که ویژگیهای خاص
خود را (اعم از مثبت و منفی) دارد و بیشتر با مولفه های مدرنیته مورد توحه قرار می گیرد.

تهران جدید هر روز بزرگتر و بزرگتر می‌شود و بافت شهری قدیمی تهران را از هر سو مورد هجوم خود قرار می دهد. برج های سیمانی از هر طرف سر به آسمان می سایند و کوچه هایی که زمانی شناسه های هویت شهر بود، دیگر چشم اندازی به روزهای دور و خاطره های نزدیک ندارد بلکه مکانهایی صرفاً انباشته از اتومبیل‌هایی هسنتد که همنشین دیوارهای بلند برج‌ها شده‌اند.

در نگاه فرهنگ گرا، شهر تبلور تاریخ و تمدن مردمانی است که در آن زندگی می‌کنند. حاصل قرن‌ها اندیشه  و زندگی مردمانی که تلاش‌های گوناگون آنان، که هر یک سهمی (کم و زیاد) در شکل بخشیدن به محیط شهری دارد در کسوت شکل و محتوای شهر آنان متجلی می شود. حد ارتباط شهر با مفاهیم و اندیشه‌ها آنچنان زیاد است که امروز به راحتی و بدون آن که تعجبی برانگیزد می‌توان از شهر اسلامی، شهر قرون وسطی، شهر بابلی و امثال آن سخن گفت و این صفات بیانگر معانی نهفته در موصوفات خود هستند که همانا واژه "شهر" است.

هویت سئوال بزرگ جامعه امروز ما و بسیاری از جوامع دیگر است. هنگامی که از شهرهای با هویت صحبت می کنیم منظورمان شهرهایی است که معانی را با خود حمل می کند. این معانی برخاسته از مردمانی است که "با" و " در" فضایی بنام شهر زندگی می کنند. شرایط امروز جهانی زمینه را برای انهدام معانی گوناگون فراهم آورده است. این معانی برخاسته از فرهنگ ها و تمدن هایی است که تحت سیطره سرمایه داری مورد تهدید قرار گرفته است.

بی شک تنها راه نجات تمدن‌های غنی و ریشه‌دار در این چالش فراگیر امروزی، اتکا به هویت خود است. هویت های اصیلی که تضمین‌هایی برای مقابله در برابر جهانخواری قطب بزرگ سرمایه‌داری جهانی را با خود به همراه دارد. از این روست که اندیشمندان و رهبران اقوام کهن، به صرافت تبیین جلوه‌های تمدن خود و ترسیم مسیر حرکت بر مدار آن افتاده‌اند. راهی که میان جامعه غربی و سرمایه‌داری فرانسه، با ایران دوره انقلاب اسلامی و چین کمونیست مشترک است. اشتراک نظر و میزان توجه و اقبال جوامع گوناگون به بنیادهای هویتی خود،‌ حاکی از ظرفیت بالای این مقوله در کارکردهای اجتماعی آن است. از این رو مطالعه و پژوهش در اطراف مقوله هویت های اصیل و طرح جنبه‌های مختلف آن ضرورتی انکارناپذیر است.

محسن حبیبی، دکتر در شهرسازی و رئیس دانشکده هنر دانشگاه تهران در پاسخ به این سئوال ها که: اصولا هویت شهری چیست؟ شهر با هویت چه ویژگی هایی دارد؟ آیا شهرهای امروزی ما نمی توانند شهرهای با هویتی باشند؟ وچگونه می توان به شهری هویت بخشید؟ چنین پاسخ می گوید:
"هنگامی که از هویت شهر سخن می گوییم از چیزی صحبت می‌کنیم که در ظاهر و شکل شهر نیست بلکه در شاکله شهر است. هویت شهر،‌ با شکل شهر تفاوت‌های اساسی دارد. شهرهای زیبایی داریم که ممکن است هیچ عامل هویتی در آن دیده نشود یا سیمای شهری آن بسیار زشت و آشفته باشد. وقتی از هویت شهر صحبت می‌کنیم به چیزی رجوع می‌کنیم که در پس ظاهر و در بطن شهر نهفته است و ممکن است هیچ ربطی به شکل و ظاهر شهر نداشته باشد. در واقع زیبایی و زشتی شهر دلیل با هویت بودن شهر نیست. مهم این است که داخل شهر چه می‌گذرد. وقتی از زندگی محله نام می‌بریم، به یاد محله‌های قدیمی می‌افتیم. ممکن است اگر همان محله‌های قدیمی را به شکل قدیمی بازسازی کنیم، باز هم نتوانیم هویت و شاکله‌ای را که در گذشته داشته است، ایجاد کنیم." 
این استاد شهرسازی دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنانش در ارتباط با عوامل تشکیل‌دهنده هویت شهر و تاثیر این عوامل بر یکدیگر چنین می گوید:
" ارتباط بین عوامل هویت دهنده شهر می‌تواند ارتباطی دو سویه باشد. شهر بدون عامل انسانی مفهوم ندارد. اگر در شهری، شهروند وجود نداشته باشد، آنجا شهر نیست. بنابراین وقتی از شهر صحبت می‌کنیم صحبت از تعاملات انسانی است. تعاملات انسان با انسان، انسان با محیط و انسان با شهر. به همین دلیل، عوامل تشکیل‌دهنده هویت شهر، هویت انسان را شکل می‌دهد".

بر این مبنا، معانی در تعامل عناصر انسانی و شهری، در محیط شهری ساخته می شوند و نقطه اتکاء هویتی افراد هستند و  ابزار انتقال این معانی در بستر ارتباط بین فردی و بین نسلی "نماد" است.

نماد ها منظومه های مادی و غیر مادی هستند که جایگزینی چیزی به جای چیزی دیگر را ممکن می سازند. زمانی که از نماد صحبت می کنیم رابطه دو نفر یا دو چیز را در نظر داریم. نمادها رابطه دو چیز با یکدیگر را تعریف می کنند یا به ذهن می آورند و جایگزینی بین آن دو را ممکن می سازند. نمادها قراردادی‌اند و در بستر زمان معنا می یابند. در مباحث شهری، نمادهای شهری پدیده هایی هستند که در داخل شهر و در حیطه یک تجربه قراردادی مایبن شهروندان، معناگذاری می شوند و در خوانش آنان از شهر و محیط بیرونی زیستی شان تاثیر مستقیم بر جای می گذارند.

از نگاه فرهنگ گرا چنین معانی در قالب نمادها در میان نسل ها انتقال داده می شود و در حافظه جمعی افراد ابدی می شوند. بنابرین شهر نیز دارای حافظه است. اگر شهری فاقد حافظه تاریخی باشد نمی‌توان گفت که آن شهر باهویت است. به همین ترتیب که اگر انسان چیزی را به یاد نیاورد،‌ می‌گوییم دچار فراموشی و آشفتگی شده است، اگر شهری نیز فاقد حافظه هویتی خود باشد دچار آشفتگی می شود. حافظه تاریخی شهر یعنی اینکه شهر، دارای خاطره است و معانی را به مکان ها حوالت می دهد و با شکل تعاملی، از این مکان ها اخذ معنا می کند. شهر به این ترتیب خاطره‌مند می شود و شهر بی‌خاطره به شهری بی‌هویت بدل می شود.  همان‌طور که انسان با خاطره تعریف می‌شود،‌ شهر نیز با خاطره‌هایش تعریف می‌شود. هر چه این خاطره‌ها بیشتر و بهتر باشد، ‌هویت انسان و بالتبع آن، هویت شهر کامل‌تر می شود.

برگردیم به نقطه آغاز این نوشته. جایی که صحبت از تهران بود. آیا تهران به عنوان محیطی شهری که ما هر روزه به شکل مستقیمی با آن روبرو و درگیر هستیم دارای معنایی است که در تعامل با شهروندان تهرانی ساخته شده باشد؟ اگر چنین معانی وجود داشته باشد، آنها را چگونه می توان تفسیر و معنا کرد؟ نماد های شهر تهران کدام اند؟ آیا این نمادها در انتقال معانی خود موفق عمل می کنند؟ حافظه جمعی ما از شهر تهران متضمن چه مولفه هایی است؟ و آیا این حافظه میراثی از پدران ماست و ما در انتقال آن به فرزندانمان چه کرده ایم؟

اینها شاید نمونه هایی از خیل سوالاتی باشد که هر شهروند تهرانی که در این محیط شهری تنفس می کند می بایست روزی به آنها فکر کند و آنها را جواب دهد. شما در این باره چگونه می اندیشید؟

منابع و مآخذ:
1- فکوهی، ناصر،1385، پاره های انسان شناسی،ص 672-668، نشر نی
2- سروی زرگر، محمد، نگاهی به مفهوم هویت در فضای مجازی، روزنامه همشهری 13/7/1385 
3- سایت شهرسازی و معماری 
4- مجله اینترنتی فصل نو

کلیات تحقیق
در این گزارش با به کارگیری نظرسنجی تلفنی و بدست آوردن آمارها، پردازش و تحلیل علمی آنها، سعی شده است تا به میزان شناخت مردم تهران از هویت این شهر دست یافت.  این گزارش حاصل جمع آوری پاسخ 1180 نفر از مردم تهران به پرسشنامه تهیه شده توسط واحد نظرسنجی تلفنی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای موسسه همشهری است. این افراد به صورت تصادفی و بر اساس مراجعه به فهرست شماره تلفن ها (از 22000000 الی 88999999) انتخاب شدند. در این گزارش نظر کسانی که تمایل به پاسخگویی به تمام پرسش های تحقیق را داشته اند، منعکس شده است.

اهداف  تحقیق
هدف کلی این تحقیق دستیابی به مجموعه اطلاعات و پاسخ هایی است که پاسخگویان  در مورد  نماد‌های هویتی شهر تهران بیان کرده‌اند.

روش نظرسنجی
در این پژوهش، از نظرات عامه مردم به صورت تلفنی (نظرسنجی تلفنی) به روش پیمایشی و نمونه گیری تصادفی استفاده شده است. عددهای داخل جدول گرد شده است.

 جامعه نمونه
در این تحقیق نمونه آماری شامل  1177 نفر از مردم تهران است لازم به ذکر است که از این تعداد درصد  35 مرد و 65 درصد زن هستند.

زمان اجرای نظرسنجی
این نظرسنجی از تاریخ 3 تا 7 آذر ماه 1386 توسط گروه نظرسنجی مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ای روزنامه همشهری انجام شده است.

پرسشنامه نظرسنجی
1.  جنس         
2. سن           
3. تحصیلات ؟
4. اولین چیزی که با شنیدن نام تهران به ذهنتان می‌رسد چیست؟
اگر یک نفر از خارج یا شهرستان به تهران بیاید و قرار باشد جاهای دیدنی تهران ر1 به او نشان دهید:
5. اولین پارکی که به وی نشان می‌دهید کجاست ؟
6. مهمترین اثر تاریخی که به او نشان می‌دهید کدام است ؟
7. مهمترین مکان مذهبی که به او نشان می‌دهید کدام است ؟
8. اگر بخواهید مهمترین جایی را که نشانه پیشرفت و ترقی شهر تهران است، نشان دهید آنجا کجاست ؟
9. در مجموع دیدنی ترین جای تهران از نظر شما کجاست ؟
10. به نظر شما سوغاتی شهر تهران چیست ؟
11. چند سال است که در تهران زندگی می‌کنید ؟
12. خودتان را تهرانی می‌دانید یا غیر تهرانی ؟

چکیده:
 طرح نظرسنجی حاضر، ‌به منظور دست یافتن به میزان شناخت مردم تهران  از هویت این شهر به اجرا درآمده است. یافته های این طرح به قرار زیر است:
- 65 درصد از پاسخگویان زن و35 درصد مرد هستند.
- 18 درصد پاسخگویان در گروه سنی 30-26 سال قرار دارند.
- از میان پاسخگویان، 34 درصد اولین چیزی که با شنیدن نام تهران به ذهنشان می‌رسد شلوغی و ازدحام، 18 درصد آلودگی هوا، 17 درصد ترافیک، 12 درصد  وسعت و بزرگی و 10 درصد پایتخت ایران است.
- اگر یک نفر از خارج یا شهرستان به تهران بیاید، 30 درصد از کل پاسخگویان از میان پارک‌ها، پارک ملت، 28 درصد پارک جمشیدیه و 10 درصد پارک نیاوران را به عنوان اولین پارک به وی نشان می‌دهند.
- از میان پاسخگویان 32 درصد موزه‌ها، 23 درصد کاخ ها، 12 درصد میدان آزادی و 11 درصد سر در باغ ملی را به عنوان یک اثر یا مکان تاریخی نشان‌ می‌دهند.
- اگر یک نفر از خارج یا شهرستان به تهران بیاید، 27 درصد از کل پاسخگویان از میان ییلاق‌ها، دربند، 20 درصد اوشان‌فشم، 17 درصد لواسان و 15 درصد درکه را به وی نشان می‌دهند.
- از میان پاسخگویان، 41 درصد امام‌زاده صالح، 30 درصد شاه عبدالعظیم ، 10 درصد امام‌زاده داوود و 6 درصد مسجد ارگ را به عنوان اولین مکان مذهبی نشان می‌دهند.
- از نظر 40 درصد از کل پاسخگویان برج میلاد مهمترین نشانه پیشرفت و ترقی شهر تهران است. همچنین 22 درصد به اتوبان‌ها، 16 درصد مترو و 10 درصد به مراکز خرید اشاره‌ کرده‌اند.
- از میان پاسخگویان، 35 درصد کوهستان‌های اطراف تهران مانند درکه، دربند و...، 27 درصد فضاهای طبیعی این شهر ، 10 درصد موزه‌ها و 8 درصد کاخ‌ها را به عنوان دیدنی ترین جای تهران معرفی کردند.
- اکثریت پاسخگویان (70 درصد) معتقدند که تهران سوغاتی خاصی ندارد.
- از پاسخگویان، 29 درصد 20 تا 30 سال و 4 درصد کمتر از 5 سال در تهران سکونت دارند.
- 59 درصد از پاسخگویان خود را تهرانی و 41 درصد خود را غیر تهرانی می‌دانند.

جنس پاسخگویان   
بر اساس جدول شماره 1، از میان 1177 نفر پاسخگو 65 درصد  زن  و 35  درصد مرد  هستند.

جدول شماره  1- توزیع پاسخگویان بر اساس جنس

نمودار شماره  1

 

سن پاسخگویان
جدول شماره 2، نشان دهنده توزیع جامعه آماری این تحقیق است. همان طور که مشاهده می شود بزرگترین گروه سنی در 1177 نفر پاسخگوی این تحقیق را گروه سنی 26 تا 30 سال (18 درصد) و کوچک ترین گروه سنی را افراد 46 تا 50 سال (6 درصد) تشکیل می دهند.

جدول شماره 2- توزیع پاسخگویان بر اساس سن

نمودار شماره 2

 

سطح تحصیلات پاسخگویان
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 3،  از میان 1177 نفر  پاسخگو 45 درصد دیپلم و 2 درصد بی سواد هستند.

جدول شماره 3- توزیع پاسخگویان بر اساس میزان تحصیلات

نمودار شماره 3

 

با شنیدن نام تهران چه چیزی به ذهنتان می رسد؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره4، از می‌ن 1177 نفر پاسخگو، 34 درصد اولین چیزی که با شنیدن نام تهران به ذهنشان می‌رسد شلوغی و ازدحام، 18 درصد آلودگی هوا، 17 درصد ترافیک، 12 درصد  وسعت و بزرگی و 10 درصد پایتخت ایران است.

جدول شماره 4-  توزیع پاسخگویان بر اساس اولین چیزی که با شنیدن نام تهران به ذهنشان می‌رسد

نمودار شماره 4

 

اولین پارکی که یک تهرانی به یک غیر تهرانی نشان می‌دهد کجاست؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 5، اگر یک نفر از خارج یا شهرستان به تهران بیاید، 30 درصد از کل پاسخگویان از میان پارک‌ها، پارک ملت، 28 درصد پارک جمشیدیه و 10 درصد پارک نیاوران را به عنوان اولین پارک به وی نشان می‌دهند. پارک‌های ساعی، پارک شهر، لاله، ارم و پلیس در رتبه های بعدی قرار دارند.

جدول شماره 5- توزیع پاسخگویان بر اساس اولین پارکی که به عنوان یک جای دیدنی نشان می‌دهند.

نمودار شماره 5

 

اولین ییلاقی که یک تهرانی به یک غیر تهرانی نشان می‌دهد کجاست؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 6، اگر یک نفر از خارج یا شهرستان به تهران بیاید، 27 درصد از کل پاسخگویان از میان ییلاق‌ها، دربند، 20 درصد اوشان‌فشم، 17 درصد لواسان و 15 درصد درکه را به وی نشان می‌دهند.

جدول شماره 6 – توزیع پاسخگویان بر اساس ییلاقی که به عنوان یک جای دیدنی نشان‌ می‌دهند.

نمودار شماره  6

اگر یک نفر از خارج به تهران بیاید کدام اثر تاریخی را به وی نشان می‌دهید؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 7، از میان 1177 نفر پاسخگو، 32 درصد موزه‌ها، 23 درصد کاخ ها، 12 درصد میدان آزادی و 11 درصد سر در باغ ملی را به عنوان یک اثر یا مکان تاریخی نشان‌ می دهند. همچنین 18 درصد از پاسخگویان به مکان‌هایی مانند شاه‌عبدالعظیم، بازار تهران و توپخانه اشاره کرده‌اند.

جدول شماره 7 – توزیع پاسخگویان بر اساس مهمترین اثر تاریخی که نشان‌می‌دهند

نمودار شماره  7

اگر یک نفر از خارج به تهران بیاید کدام مکان مذهبی را به وی نشان می‌دهید؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 8، از میان 1177 نفر پاسخگو، 41 درصد امام‌زاده صالح، 30 درصد شاه عبدالعظیم ، 10 درصد امام‌زاده داوود و 6 درصد مسجد ارگ را به عنوان اولین مکان مذهبی نشان می‌دهند.

جدول شماره 8 – توزیع پاسخگویان بر اساس اولین مکان مذهبی که نشان می‌دهند

نمودار شماره  8

اگر یک نفر از خارج به تهران بیاید چه جایی از تهران را که نشانه پیشرفت و ترقی این شهر است به وی نشان می‌دهید؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 9،  از نظر40 درصد از کل پاسخگویان برج میلاد مهمترین نشانه پیشرفت و ترقی شهر تهران است. همچنین 22 درصد به اتوبان‌ها، 16 درصد مترو و 10 درصد به مراکز خرید اشاره کرده اند.

جدول شماره 9 – توزیع پاسخگویان بر اساس مهمترین جایی که نشانه پیشرفت تهران می‌دانند.

 نمودار شماره 9

از نظر پاسخگویان دیدنی‌ترین جای تهران کجاست؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 10، از میان 1177 نفر پاسخگو، 35 درصد کوهستان‌های اطراف تهران مانند درکه، دربند و...، 27 درصد فضاهای طبیعی این شهر ، 10 درصد موزه‌ها و 8 درصد کاخ‌ها را به عنوان دیدنی ترین جای تهران معرفی کردند.

جدول شماره 10 – توزیع پاسخگویان بر اساس دیدنی ترین جای تهران

نمودار شماره  10

سوغاتی شهر تهران چه چیزی است؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 11، اکثریت پاسخگویان (70 درصد) معتقدند که تهران سوغاتی خاصی ندارد.

  جدول شماره 11 – توزیع پاسخگویان بر اساس سوغاتی شهر تهران

نمودار شماره 11

پاسخگویان چند سال است که در تهران سکونت دارند؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 12، از میان 1177 نفر پاسخگو، 29 درصد 20 تا 30 سال و 4 درصد کمتر از 5 سال در تهران سکونت دارند .

جدول شماره 12- توزیع پاسخگویان بر اساس تعداد سال‌هایی که در تهران سکونت دارند.

نمودار شماره 12

 

خودتان را تهرانی می دانید یا غیر تهرانی؟
بر اساس آمار مندرج در جدول شماره 13، از میان 1177 نفر پاسخگو، اکثریت آنها(59 درصد) خود را تهرانی می دانند.

جدول شماره 13- توزیع پاسخگویان بر اساس اینکه خودشان را تهرانی می‌دانند یا خیر؟

نمودار شماره 13