شبکه‌های مجازی بهتر از هر چیز دیگر این ذوق‌زدگی تهرانی‌ها را منعکس کرد. مردم به سرعت و با هیجان در حال اشتراک‌گذاشتن عکس‌های برف‌بازی، آدم‌برفی و... بودند که ناگهان چند عکس از آزادراه‌های مواصلاتی البرز و قم منتشر شد که نشان می‌داد عده‌ای در برف و ترافیک سنگین زمینگیر شده‌اند.
اوضاع در آزادراه تهران-قم و تهران-کرج به قدری وخیم بود که خیلی‌ها در همان خودروی شخصی‌شان خوابیده و خیلی‌های دیگر صبح روز بعد به خانه رسیده بودند؛ برف هم که همچنان می‌بارید. تصاویر مردم گرفتار در آزادراه‌ها، فضای شبکه‌های اجتماعی را عوض کرد و سبب شد کاربران شروع به انتقاد از مدیریت بحران و شهری کنند. در امتداد همین فضای انتقادی، رسانه‌ها هم پیکان نقدهای خود را به سمت مدیریت بحران شهر نشانه گرفتند؛ غافلگیری مدیریت بحران، عدم‌واکنش سریع و تشکیل جلسه، در راه ماندن مردم، ضعف در حمل‌ونقل عمومی و شکستگی درختان سرفصل انتقادات بود.
البته این نخستین‌بار نیست که نام «سازمان مدیریت بحران» سر زبان‌ها می‌افتاد؛ زلزله 5.2ریشتری تهران، حادثه پلاسکو، افزایش آلودگی هوا و برخی موارد دیگر هم در ماه‌های گذشته هر یک به نوبه‌خود باعث شده که مردم نسبت به تعریف و شرح وظایف و عملکرد مدیریت بحران دچار سؤال شوند. برای پاسخ به این سؤالات، بعد از یک روز برفی و در یک صبح سرد و یخبندان، به ستاد مدیریت بحران شهر تهران در بزرگراه جلال‌آل‌احمد رفتیم. دورتا دور ساختمان مدیریت بحران را برف احاطه کرده و کارمندان به آرامی در حال رفت‌وآمد هستند و داخل اتاق‌های ساختمان هم مانند تمام ادارات دولتی یک روز کاملا عادی و معمولی را سپری می‌کنند.
- اینجا همه‌جای شهر رصد می‌شود
اما ماجرا در طبقه اول و در «مرکز پایش و پردازش اطلاعات شهر تهران» کمی متفاوت است. مانیتورهای بزرگ روی تنها دیوار بزرگ سالن، مدام در حال بارگذاری اطلاعات جدیدی از زلزله، هواشناسی، وضعیت ترافیک شهر تهران و اخبار شبکه‌های مختلف هستند و کارمندان که بیشترشان آقا هستند، بدون هیچ هیجانی مشغول یادداشت‌برداری از چیزهایی که می‌بینند و می‌شنوند، هستند.
20گوشی تلفن سفیدرنگ در یک ردیف، زیر مانیتوری که شبکه‌های خبری را نشان می‌دهد، آرام و بی‌صدا جا خوش کرده‌اند و دستگاهی شبیه نوبت‌گیر بانک هم کنار آنها هست که روی آن نوشته «مرکز لرزه‌نگاری ژئوفیزیک دانشگاه تهران». کارکنان مرکز البته می‌گویند که این تلفن‌ها اصلا هم نجیب و آرام نیستند و در شرایط بحران دائم زنگ می‌خورند و پشت خطوط هر کدام اورژانس، آتش‌نشانی، استانداری، هلال احمر، فرمانداری و چندین و چند جای دیگر هستند که مرکز مدیریت بحران را به تک تک این نهادها متصل و مرتبط می‌کنند.
دستگاه مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران هم فقط زمانی به‌کار می‌افتد که تهران بلرزد. کمی آنطرف‌تر 2 اتاق دربسته وجود دارد که می‌گویند مرکز کنترل بیسیمهای شهر تهران هستند. در این اتاق‌ها تمام بیسیمهای مرتبط با سازمان شنیده می‌شود تا کارکنان بتوانند بحران را از لابه‌لای پیام‌های رد و بدل شده تشخیص بدهند.
- غافلگیری را قبول ندارم
«سیدعلی شجاع» مسئول مرکز پایش سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران رو به تمام سالن و پشت به اتاق شنود بی‌سیم نشسته و تمام تغییر و تحولات عجیب و مرموز تهران را که ممکن است منتهی به بحران شود، رصد می‌کنند. آنها و 17همکار دیگرشان (در سازمان‌ها و ارگان‌های مسئول) در رده‌های تخصصی مختلف 24ساعت شبانه‌روز در 3شیفت حال و هوای این شهر بزرگ و شلوغ را پیگیری می‌کنند. شجاع می‌گوید: «حواسمان باید به همه‌‌چیز باشد،
از آب و هوا گرفته تا آتشی که بلای جان ساختمانی می‌شود، از گودهای عمیقی که ناگهان در دل خیابان دهان باز می‌کنند تا سیلی که ممکن است در بستر رودخانه 50 سال خشکیده راه بیفتد و هزار و یک جور اتفاق ریز و درشتی که اگر حواسمان به آنها نباشد قطعا از قالب یک حادثه خارج شده و تبدیل به یک بحران می‌شود.»
از او می‌پرسم اگر حواس مرکز به همه‌‌چیز است تا از بسیاری از بحران‌ها جلوگیری شود پس چرا با بارش برف تهران که هواشناسی از قبل پیش‌بینی کرده بود، غافلگیر شدید و خیلی از مردم در جاده‌های منتهی به تهران گرفتار شدند، شجاع این را قبول ندارد و توضیح می‌دهد:
«ما مسئول مدیریت مناطق 22گانه شهر تهران هستیم و حیطه وظیفه ما محدود به شهر است و استان تهران مرکز جداگانه‌ای دارد که مدیریت جاده‌ها دست آنهاست و باید برای آن آماده می‌شدند. ما از قبل به شهرداری، اورژانس، شرکت نفت و گاز، اداره آب، آتش‌نشانی و تمام ارگان‌های مربوط در شهر تهران این بارش برف را گزارش کرده بودیم و به همین دلیل مشکلی در تهران به‌وجود نیامد و اگر انتقادی وجود دارد باید از راهداری پرسید و علت را جویا شد.»
- برف تهران اصلا بحران نبود
کارکنان مرکز مدیریت بحران تهران معتقدند که برف تهران اصلا بحران نبود و تنها یک حادثه معمولی بود که تمام دستگاه‌ها به تنهایی قادر به اجرای وظایف خودشان بودند و نیازی به ورود مدیریت بحران شهر تهران نبود. «ببینید قبل از همه مردم باید وظایف سازمان مدیریت بحران و تفکیک وظایف دستگاه‌ها را بدانند و بعد از آن معترض شوند، این انتقاد به رسانه‌ها هم وارد است، نمی‌شود بدون اطلاع جزئیات موضوع و اتفاقات، انتقاد کرد.
مردم باید بدانند که 3رده اتفاق داریم، اول حادثه، دوم بحران و سوم فاجعه؛ سازمان مدیریت بحران همانطور که از اسمش پیداست در زمان بحران وارد می‌شود و قبل از آن وظیفه‌ای ندارد. برفی که در تهران آمد آیا بحران بود؟ آیا در آن گازرسانی قطع شد؟ آیا لوله آبی به‌صورت گسترده ترکید؟ آیا توزیع سوخت متوقف شد؟ آیا خیابان‌ها و بزرگراه‌ها بسته یا بیمارستان‌ها با مشکل روبه‌رو شدند؟ خیر. لذا یک موضوع حادثه بود و دستگاه‌ها از قبل مطلع شدند و وظایفشان را انجام دادند، لزومی نداشت ما وارد شویم، جلسه تشکیل دهیم و فضا را بحرانی جلوه دهیم.»
- مدیریت بحران تهران برای زلزله چقدر آمادگی دارد؟
خطوط نامنظم و به‌هم‌ریخته موج‌گونه، روی صفحه مانیتور بالا و پایین می‌روند، بعضی خطوط قرمز شده‌اند، بعضی سبزند، بعضی کوچکند و بعضی بزرگ و پررنگ پشت سر هم در حال حرکتند. این خطوط 24ساعته کوچک‌ترین لرزه‌های تهران را نشان می‌دهد. «مثلا این خطوط قرمز که وسط صفحه‌اند میزان لرزش در منطقه15 را نشان می‌دهند، این لرزش‌ها فقط برای زلزله هم نیست،
ممکن است برای عبور زیاد کامیون‌ها بوده یا برای چند گودبرداری باشند و حتی موارد دیگر، تمام لرزش‌ها توسط 14ایستگاه شتاب‌نگار که در شهر تهران نصب شده، ضبط می‌شود و ما اطلاعات مربوط به آنها را در بانک اطلاعاتی ذخیره می‌کنیم تا دقیقا بدانیم تهران در چه زمانی و به چه علت‌هایی لرزیده و تمام اینها به تخمین اولیه خسارت‌های ناشی از زلزله کمک می‌کند.»
زلزله برای کارکنان مرکز پایش و پردازش اطلاعات سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران از هر مسئله دیگری مهم‌تر است و تمرکز اصلی فعالیت‌هایشان را روی آن گذاشته‌اند. آقای شجاع جعبه‌ای را در گوشه سالن مرکز نشان می‌دهد و می‌گوید که این دستگاه به 4ایستگاه لرزه‌نگاری روی گسل «مشا» در شمال شرق تهران مرتبط است و کمتر از یک ثانیه آنها را از وقوع زلزله با خبر می‌کند.
«این سیستم که به‌صورت آزمایشی فعلا روی این گسل نصب شده است راستی‌آزمایی شده و اگر ارگان‌های بزرگ و اصلی بخواهند می‌توانند یک شریان از آن داشته باشند تا در زمان زلزله به‌صورت خودکار نقاط آسیب‌پذیر مثل گازرسانی، متروهای شهری، برق‌رسانی، آب و... قطع شود، اتفاقی که می‌تواند از بسیاری از خسارت‌های ناشی از زلزله کم کند.»
این دستگاه به دکل مخابراتی بزرگ و بدقواره‌ای که در بدو ورود در حیاط سازمان خودنمایی می‌کرد، متصل است و در زمان وقوع زلزله باعث آژیر کشیدن آن می‌شود. «باید 60 عدد از این دکل‌ها در سطح شهر نصب شود تا مردم و دستگاه‌های مهم درصورت وقوع پیش لرزه از آن باخبر شوند تا بهتر بتوانند واکنش‌های منطقی نشان دهند.»
مانیتورهای بزرگ روبه‌رویمان همچنان خیابان‌های یخ زده برفی را نشان می‌دهند، در یک مانیتور زنی در حال عبور از پل عابرپیاده است و در مانیتور دیگری ماشین‌ها از لابه‌لای برف‌های تلنبار شده در دوطرف خیابان عبور می‌کنند. شجاع می‌گوید که 1300دوربین ترافیکی تمام سطح تهران را نشان می‌دهد و این دوربین‌ها هم یکی دیگر از روش‌های پایش اطلاعات ماست.
چند ساعت از حضور ما در اتاق مرکز پایش گذشته، مانیتورهای بزرگ که آقای شجاع می‌گوید به 1300دوربین ترافیکی وصل است، همچنان خیابان‌های یخ زده برفی چند ساعت پیش را نشان می‌دهد، در مانیتور اولی زنی در حال عبور از پل عابر پیاده است و در مانیتور دیگری ماشین‌ها از لابه‌لای برف‌های تلنبار شده در اطراف خیابان عبور می‌کنند، کارمندان مرکز خیلی عادی از لابه‌لای میزهای خود عبور می‌کنند و بعضی هایشان سر در گریبان کامپیوترهایشان چیزی را می‌نویسند.
بلندگوی سخنگوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران خاموش است و میز تشکیل جلسات اضطراری مدیران خالی است و همه‌‌چیز عادی جلوه می‌کند، اما آن بیرون هزاران حادثه هر لحظه ممکن است همه‌‌چیز را اینجا در شرایط دیگری قرار داده و آن روی سکه مدیریت بحران را نشان دهد.
- ساختار مدیریت بحران در کشور
مدیریت بحران به‌صورت کلی در کشور ما برعهده ستاد مدیریت بحران کشور است که رئیس آن از سوی وزیر کشور انتخاب می‌شود و جلسات اصلی آن در زمان وقوع حوادث مهم همچون زلزله‌ها و سیل‌های بزرگ با حضور وزیر کشور تشکیل می‌شود. در این ستاد نمایندگانی از ارگان‌ها و سازمان‌های امدادی مانند هلال احمر، اورژانس و سازمان راهداری و... حضور دارند.
همچنین در هر استان کشور ستاد مدیریت بحران آن استان با حضور استاندار و ارگان‌های عضو در مواقع بحرانی تشکیل جلسه می‌دهد. البته در شهر تهران موضوع کمی متفاوت است زیرا به‌دلیل گستردگی کار ستاد، مدیریت بحران شهر تهران برعهده شهرداری قرار داده شده و جلسات آن در شرایط حساس با حضور شهردار برگزار می‌شود و مدیریت بحران شهرستان‌های تهران در مواقع لزوم زیرنظر استانداری تشکیل می‌شود. البته هرگونه اعلام تعطیلی در شهر تهران و شهرهای دیگر کشور برعهده دولت است.