همایشی که با محوریت رسیدن به راهکارهایی برای افزایش امید اجتماعی و واکاوی مشکلاتی که در این حوزه در کشور دیده می شود، برگزار شد.
- در برابر ناامیدی‌ها تسلیم نشویم
هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات و دبیر این همایش گفت: به جای اینکه در برابر ناامیدی‌ها تسلیم شویم، بهتر است این مسئله را حل کنیم؛ چراکه ناامیدی اجتماعی بر سایر آسیب‌ها تقدم دارد. او گفت: زوال اجتماعی بی‌اعتمادی و افول سرمایه اجتماعی از پیامدهای ناامیدی است. جامعه می‌تواند در بسیاری از مواقع با خلق فرصت امیدوارانه و نوآوری راه خود را در آفرینش امید پیدا کند و به حیات خود ادامه دهد. ما هم باورها و اعتقاداتی داریم که براساس آن ناامیدی برابر با گمراهی است.
خانیکی در خصوص برگزاری این همایش نیز گفت: هدف از این همایش، اجتماعی کردن یک موضوع علمی است تا کنشگران فراتر از مرزهای آکادمیک از آن بهره‌مند شوند. وی با تأکید بر اینکه رویکرد این همایش تزریق ناامیدی و ارائه یک تصویر سیاه و مبهم از جامعه نیست، گفت:
هدف ما این است تا به‌جای تسلیم ناامید شدن به حل مسئله بپردازیم. ما با برپایی این همایش خواستیم تلنگری به نخبگان، فعالان مدنی، سیاستگذاران و برنامه‌ریزان بزنیم تا در خصوص امید اجتماعی گفت‌و‌گو کنند و تعامل داشته باشند و البته امیدواریم در خلال این گفت‌و‌گوها امید هم خلق شود. خانیکی تاکید کرد کار ما طرح موضوع است و با برگزاری یک همایش نمی‌توان همه مسائل را مطرح و حل کرد و این یک تلنگری است تا رسانه‌ها، فعالان اجتماعی و سیاستگذاران در کنار هم به مسئله امید اجتماعی بپردازند.
- امیدواریم به وضعیت امیدواری برسیم
در ادامه مصطفی معین، رئیس نخستین همایش علمی امید اجتماعی در ایران گفت: همه ما به نوعی به مسیر خوش‌فرجام اصلاحات اجتماعی و تداوم آن امیدوار هستیم. او گفت: امیدواریم از وضعیت متغیر جامعه به وضعیت شاد و امیدوار به آینده برسیم. وی با اشاره به اینکه نمی‌توانیم واقعیت‌ها را نادیده بگیریم، گفت: اگر واقعیت‌ها را بگوییم ایجاد ناامیدی و دلسردی می‌کند، ولی نوع بیان راهکارهایی که بیان می‌شود می‌تواند در رفع موانع موجود کمک کند.
معین با اشاره به برخی از آسیب‌های اجتماعی گفت: شاخص‌های بحران در حوزه اجتماعی می‌تواند امنیت اجتماعی را تحت‌تأثیر قرار دهد. افزایش تعداد قربانیان آسیب‌های اجتماعی و کاهش سن آسیب‌دیدگان برخی از این شاخص‌هاست. به گفته وی وقتی به این نکته واقف شویم که در بحث آسیب‌ها هدف‌گیری به سمت گروه جوان و بانوان است، نشان‌دهنده وخامت وضع موجود است.
همچنین تعداد ورودی زندان‌ها و تعداد زندانیان به نسبت جمعیت کشورمان شاخص افتخار‌آفرینی نیست. معین با اشاره به دیگر آسیب‌های اجتماعی در ایران نیز گفت: آمار رسمی کودکان خیابانی را 2میلیون نفر اعلام می‌کند اما ممکن است آمار غیررسمی بیشتر از این تعداد باشد.
به‌گفته وی، آلودگی هوای شهرها، شیوع بالای اختلالات روانی در کشورمان که در رتبه دوم بعد از بیماری‌های قلبی قرار دارد، حاشیه‌نشین شدن یک‌سوم جمعیت کشور، احساس تبعیض، بی‌عدالتی و فساد اداری در سطح نجومی، افزایش مصرف سیگار، قلیان و مشروبات الکلی و افزایش مصرف مواد مخدر صنعتی به نسبت مواد مخدر سنتی، افزایش جمعیت معتادان (جوانان و زنان) و خانواده‌های درگیر اعتیاد و رتبه پایین کشور در شاخص شادی، نشاط و امید اجتماعی مهم‌ترین آسیب‌هایی است که با آن ها روبه‌رو هستیم. رئیس همایش علمی امید اجتماعی تصریح کرد:
اگرچه کشور ما روی گسل واقع شده اما مهم‌تر از گسل‌های طبیعی گسل‌های اجتماعی است که شاهد آن هستیم. گسل بین دولت و مردم، گسل بین نخبگان و دولت، گسل بین نخبگان و مردم و... که عامل عقب‌افتادگی‌مان همین گسل‌هاست.
معین با تأکید بر اینکه از نظر شاخص نابرابری جنسیتی در وضعیت هشداردهنده قرار داریم، گفت: با این وضعیت خانم‌ها باید از حقو‌ق‌شان دفاع کنند. او با اشاره به اینکه رتبه کشورمان در موضوع شادی و امید پایین است، گفت: براساس گزارش سازمان ملل متحد در سال 95 رتبه کشورمان در حوزه شادی و نشاط در بین 155 کشور رتبه 105 بوده است.
وی تصریح کرد: نقش اول در توسعه و پیشرفت را برابری و عدالت اجتماعی بازی می‌کند و اگر قرار باشد برای عدالت اجتماعی کار کنیم باید به انسجام اجتماعی توجه داشته باشیم. وی تأکید کرد: اگر سرمایه اجتماعی تقویت شود، مردم به حقوق خود و دیگران احترام می‌گذارند که سرمایه اجتماعی نتیجه انسجام و عزم ملی است.
- به سمت امید مسئولانه برویم
همچنین سارا شریعتی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران در نخستین همایش امید اجتماعی گفت: امید اجتماعی مفهومی معصومانه و کودکانه نیست بلکه امید با مفهوم مسئولیت اجتماعی گره خورده و قرن 21 قرن مسئولیت اجتماعی است. این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه اگر امید بدون برنامه باشد جامعه را خیال‌پرداز و آرمان‌خواه می‌کند، گفت: اکنون عصر عقلانیت است و اگر شاهد امیدهای نامشخص و انفعالی باشیم به سمت خیال‌پردازی می‌رویم و فراخوان به امید در جامعه باید به سمت امید مسئولانه باشد.
او تأکید کرد: جامعه‌ای که دارای نظم اجتماعی است می‌تواند خالق نظم جدید باشد و نیروهای اجتماعی می‌توانند نقش محوری در این خصوص داشته باشند. این استاد دانشگاه تهران تصریح کرد: جامعه شناسان واقعیت‌های اجتماعی را بررسی می‌کنند. اگر چه این افراد گاهی به سیاه‌نمایی متهم می‌شوند، اما فراموش نکنیم که جامعه‌شناسی علمی رهایی‌‌بخش است. شریعتی با بیان این که جامعه‌شناسی امروز دچار بدبینی مزمن شده است، گفت: به گفته یکی از اندیشمندان «روزی فراخواهد رسید» که همین مسأله نشان از امید اجتماعی به تغییرات اجتماعی دارد.
- امید، بازتاب ارزش‌های اخلاقی است
در ادامه این مراسم سعید مدنی جامعه شناس و جرم‌شناس در یکی از پنل‌های تخصصی گفت: در حال حاضر هر دو سوی امید و ناامیدی در ابعاد فرهنگی کشور ایران مشاهده می‌شود. سعید مدنی با بیان این سؤال که امید چیست؟ گفت: 2رویکرد بر موضوع امید مرتبط است ؛ روان‌شناختی امید و ناامیدی فردی و رویکرد جامعه‌شناختی امید. ما در جوامع با مفاهیم امید جمعی و اجتماعی و امید عمومی و امید اجتماعی روبه‌رو هستیم که هر کدام مفاهیم و معانی خاصی دارند.
به گفته وی، در مسئله امید فردی با رویکرد روان‌شناختی باید ابتدا به سرمایه روان‌شناختی بپردازیم که در نتیجه آن رویکرد مثبت به جهان وجود دارد و آدم‌های خوش‌بین نسبت به جهان و اطراف خود از سرمایه روان‌شناختی برخوردارند که این سرمایه امید به دنبال خود خوش‌بینی، تاب‌آوری و خودکارآمدی را دارد.
مدنی با اشاره به اینکه امید 3ویژگی مهم دارد، گفت: نخست اینکه فرد امیدوار هدف معینی دارد و از وضعیت موجود نسبت به وضعیت آینده تصور بهتری دارد. دوم اینکه امید فردی راه رسیدن به نقطه بهتر است و مرحله سوم اینکه امید داشتن انگیزه برای رفتن به مسیر است. پس اگر فرد چشم‌انداز مثبتی داشته باشد و روش آن را بداند اما انگیزه رسیدن به آن را نداشته باشد، فرد امیدواری محسوب نمی‌شود.
وی تاکید کرد: امید آرمان نیست بلکه یک هدف عینی کاملا مشخص است. امید هوس نیست بلکه نقش مهم و حیاتی در زندگی افراد دارد. امید بازتاب ارزش‌های اخلاقی است و همسو با ارزش‌های اخلاقی مسلط و رایج در جامعه است. این استاد دانشگاه در خصوص امید عمومی نیز گفت: امید عمومی از بالا به پایین جامعه تزریق می‌شود و مبتنی بر خواست و تمایل قدرت است و بیشتر جنبه پرزرق و برق امید است.
در امید عمومی یا اجتماعی، جامعه به چیزی امیدوار می‌شود و آن را دنبال می‌کند. مدنی درباره امید فردی نیز گفت: امید فردی نوعی تبلیغات دولتی است، همان چیزی که در ایام انتخابات شاهد آن هستیم. این امید عمدتا ناپایدار است و پوپولیست‌ها برای بسیج اجتماعی، امید عمومی را ترویج می‌کنند.
دولت‌ها نیز به صورت غیرمسئولانه به مردم امید عمومی تزریق می‌کنند و دائم وعده‌هایی می‌دهند که محقق نمی‌شود که به دنبال آن بی‌اعتمادی در سطح عمومی گسترش پیدا می‌کند، اگرچه جامعه به طور قطع ناامید نمی‌شود اما از جایی ناامید و به موضوع دیگری امیدوار می‌شود. وی تاکید کرد: امید جمعی از جهت منشأ و پیامدها نتایج متفاوتی با امید عمومی دارد و منشأ آن درون جامعه است.
مجموعه افراد به این نتیجه می‌رسند که از جهت چشم‌انداز بهتر برای زندگی جمعی توافق دارند که نتیجه آن کنش جمعی است یعنی یک گروه اجتماعی دیدگاه‌شان را نسبت به وضعیت بهتر به اشتراک می‌گذارند که از اینجا فرآیند امید جمعی شروع می‌شود. به گفته مدنی، اهداف فردی بازتابی از دید اجتماعی است، چیزهایی که فرد برای دیگر اعضای جامعه دوست دارد و احساس فردی به احساس جمعی توانمند تبدیل می‌شود.
- سیاست امید در دستور کار باشد
در ادامه این همایش و در یکی از پنل های تخصصی، حمید رضا جلایی پور استاد جامعه شناس دانشگاه تهران گفت:«سیاست امید این نیست که حاکمان رسمی، از امید صحبت کنند، بلکه سیاست امید این است که وقتی حاکمان از امید صحبت می کنند بخش قابل توجهی از افکار عمومی آنها را جدی بگیرند و این سخنان را باور کنند.
به گفته او، سیاست امید یک حس عمومی و از نوع ایمان جمعی است و یک عنصر کمک‌کننده محسوب می‌شود که وضع را از این که هست دگرگون کرده و به وضعیتی بهتر برساند. او گفت: در شرایط پیروزی انقلاب حس امید بسیار جذابی بین مردم به وجود آمد. همچنین در دوران جنگ هم حس حفظ و دفاع از کشور وجود داشت که همزمان جنبش های مردمی را پشتیبان نیروهای نظامی و بسیج کرد.
به گفته جلایی‌پور، در دوره اصلاحات این امید ایجاد شد که مطالبات تحقق‌نیافته محقق شود. در دوره مهرورزی و بعد از اعلام نتایج انتخابات اگر چه 17میلیون‌نفر به احمدی‌نژاد رأی دادند اما 10میلیون نفر این امید را داشتند که وضع فقر بهتر شود اما این امر محقق نشد و با توجه به سیاست‌های داخلی و خارجی غلط، ضربه مهلک به بوروکراسی در کشور وارد شد و بی‌انضباطی مالی شدید،کشور را به آستانه بحران رساند.
وی با اشاره به انتخابات سال‌های 92 و 96 گفت: در این 2 انتخابات حس عمومی امید در کشور شکل گرفت و همه امیدوار بودند که کارها درست می‌شود اما بعد از انتخابات اتفاقاتی افتاد که دولت حسن روحانی فتیله کل حرف‌هایی را که زده بود پایین کشید و ارتباط دولت با جامعه مدنی مختل شد. جلایی‌پور گفت: الان اتفاق عجیبی که افتاده این است که بعد از انتخابات جامعه سیاسی ایران ناامید شده و حاکمیت باید به آن توجه کند. در یک نظرسنجی که انجام شده بیشتر مردم گفته‌اند که معلوم نیست آینده بهتر از الان شود.
وی تصریح کرد: راهی نداریم جز اینکه به امید فکر کنیم و سیاست امید در دستور کار باشد چراکه بعد از اعتراضات اخیر هیچ واکنشی را مشاهده نکردیم که ایجاد امید کند و یا اعلام کند که راه نجات کشور چیست؟ جلایی‌پور گفت: به نظرم راه نجات کشور اصلاحات به عنوان جریان غیرجذاب اما پیش‌رونده است که باید آن را ادامه داد.
عوامل ناامیدی‌زا زیاد است ولی کانون ناامیدی مواضعی است که دولت موازی دارد. به گفته جلایی‌پور، عامل اصلی ناامیدی بی‌عرضگی اصلاح‌طلبان نیست، زمین سفت سیاست است. به نظر من سیاست امید یعنی ادامه اصلاحات؛ با 2 تعبیر از اصلاحات یکی نجات کشور از ابرچالش‌هاست که این جریان باید در سطح ملی تقویت شود که به این اصلاحات باید امیدوار بود و سیاه‌نمایی نشود.
دوم هم اصلاحات به معنی سیاسی آن است. سیاست امید یعنی روزآمد کردن اصلاحات با اجماع و عقل و حرکت جمعی بدون شرمندگی. جلایی‌پور تأکید کرد: سیاست امید یعنی اصرار بر اصلاح‌طلبی غیرکاسبکارانه، یعنی خستگی‌ناپذیری و ایستادگی مدنی در سطح خود.
- امیدواری، یک فضیلت است
مصطفی ملکیان گفت: ابتدا باید این نکته را عنوان کنم که آیا می‌توان به لحاظ عقلانی از امیدورزی دفاع اخلاقی کرد یا نه؟ چرا که معنویت و امیدورزی یک بحث است و عقلانیت امیدورزی بحث دیگری است. وی با اشاره به موضوع امید در ادیان مختلف گفت: در دین بودا و بسیاری از نحله‌های هندو امید اخلاقی و معنوی وجود ندارد.
بودا که از بزرگترین متفکران شرق است امیدورزی را تقبیح می‌کرد و شاعران عهد کلاسیک آیین هندو نیز امید را تخطئه می‌کردند. در یونان و روم باستان نیز امید به لحاظ اخلاقی و معنوی تقبیح می‌شد. ملکیان با بیان این که امید یک نوع شر است که در هنگام مواجهه با سایر شرها تسلی‌بخش و آرام‌بخش است، گفت: فقط ادیان ابراهیمی، امید را یک فضیلت اخلاقی تلقی کرده اند.
به گفته وی، در روزگار ما امید یک فضلیت و یک پدیده روانی و اجتماعی مثبت تلقی می‌شود. ملکیان با بیان این که باید ببینیم امیدورزی امری عقلانی است یا خیر؟ گفت: ابتدا باید امید را معنا کنیم. امید گاهی به نام احساس و گاهی به نام عقیده خوانده می‌شود. بعضی اوقات نیز به این مفهوم است که در آینده رویداد مطلوبی روی می‌دهد که این یک احساس درونی است. به گفته او، گاهی امید به معنای عقیده است. عقیده به این که در آینده رویداد مطلوبی روی می‌دهد یا روی خواهد داد. اما آیا این موضوع به لحاظ عقلانی موجه تلقی می‌شود؟
باید بگویم که امید همیشه یک موضوع فردی است به این معنا که افرادی دارای امید هستند. یعنی جای امید در روان، ذهن و ضمیر افراد است. ملکیان با بیان این سوال که چرا گاهی این مساله به امید اجتماعی تعبیر می‌شود؟ گفت: امید زمانی به امید اجتماعی تعبیر می‌شود که اکثر افراد جامعه آن امید را دارند یعنی 50 درصد افراد جامعه در خصوص یک مساله امید دارند پس اگر فرد امید به رویدادی دارد که خوبی آن برای همه افراد جامعه است امید اجتماعی شکل گرفته است. وی گفت: امید به امنیت، امید به رفاه، امید به عدالت و امید به آزادی جزو آرمان‌های اجتماعی و رویدادهای مطلوب است که اگر محقق شود سودش عاید همه اعضا می‌شود.
- در 5 سال آینده
جوادی یگانه، رئیس مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران با اشاره به آمار پیمایش صورت گرفته ارزش‌ها و نگرش‌ها گفت: براساس نتایج این پیمایش، 76درصد افراد معتقد بودند که در 5 سال آینده فاصله ثروتمندان و فقرا بیشتر می‌شود. به گفته او، رواج صفات بد مثل دورویی، تظاهر، تقلب و کلاهبرداری در 5 سال آینده به عقیده 4/79درصد مردم بیشتر خواهد شد و 6/52 درصد مردم معتقدند که میزان جرم و جنایت در 5 سال آینده بیشتر می‌شود.