در این مراسم که با حضور جمع کثیری از اساتید و علاقمندان زبان وادب پارسی از جمله مهدی محقق، علینقی منزوی، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، اسماعیل حاکمی، حسن احمدی‌‌گیوی، توفیق سبحانی و فتح‌الله مجتبایی در تالار انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.
پس از تلاوت آیاتی از قرآن کریم تعداد از اساتید زبان و ادب فارسی و همکاران مرحوم محمد پروین گنابادی در باره گستره علم وادب، سجایای اخلاقی مرحوم پروین گنابادی و نیز تلاش های او برای پاسداشت زبان فارسی و ادب فارسی سخن گفتند.
اولین سخنرانان مراسم بزرگداشت مرحوم استاد محمد پروین گنابادی دکتر مهدی محقق رئیس هیئت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی بود.
دکتر محقق در ابتدای سخنان خود بعد از خوشامد گویی در باره اهتمام انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به برگزاری مراسم بزرگداشت بزرگان علم و ادب وفرهنگ ایران زمین گفت:این هشتاد و هفتمین مراسم بزرگداشتی است که به تلاش همکاران ما در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار می‌شود و امیدواریم تا پایان سال جاری، تعداد این بزرگداشت‌ها به 90 برسد.
وی افزود:هدف از برگزاری مراسم بزرگذاشت بزرگان فرهنگی ایران بیش از آنکه تکریم آنان باشد- که البته به آن نیازی ندارند -الگو سازی برای نسل جوان است تا با شرح حال و خدمات علمی و فرهنگی آنها به عرصه علم و ادب ایران زمین آشنا شوند.
محقق افزود:بزرگی بزرگان علم و ادب ایران، همان آثار ارزشمندی است که از خود به یادگار گذاشته‌اند و با برگزاری مراسم بزرگداشت سعی بر آن است تا نسل جوان، تاثیر نفس گرم استادان را درک کنند.
رئیس هیئت مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با اشاره به زندگی مرحوم استاد محمد پروین گنابادی گفت: پس از مرگ مرحوم دهخدا، پروین گنابادی در کنار دکتر محمد معین، دکتر محمد دبیرسیاقی و دکتر سیدجعفر شهیدی، از ارکان چهارگانه موسسه لغتنامه محسوب می‌شد.
محقق با اشاره به دوره شاگردی استاد پروین گنابادی در مدرسه نواب مشهد یادآور شد:او از نفس گرم یکی از بزرگ‌ترین و درخشان‌ترین چهره‌های ادبیات مشهد، یعنی «ادیب نیشابوری» استفاده کرد که استادان دیگری چون بدیع‌الزمان فروزانفر، مدرس رضوی و ملک‌الشعرای بهار نیز افتخار شاگردی او را داشتند.
وی افزود:پروین گنابادی در پرتو این شرایط به جایی رسید که در نهایت، یکی از دشوارترین کتابهای عربی را که «مقدمه ابن خلدون» است، به زیبایی به فارسی ترجمه کرد.
به گفته محقق اهمیت ترجمه مقدمه ابن خلدون از این بابت است که اگر در حال حاضر نام 20 کتاب در کل تمدن اسلامی ذکر شود که با متدولوژی علمی به مسایل اجتماعی پرداخته باشد، یکی از آنها همین «مقدمه ابن خلدون» است.
محقق با اشاره به دقت نظر مرحوم پروین گنابادی در مسایل دستوری گفت:مجموعه مقالاتی که ایشان در مجلات «سخن»، «یغما» و «دانش» منتشر کرده، نشان از احاطه ایشان بر این مقوله دارد.
همچنین گنابادی به جایی رسید که دشوارترین کتاب یعنی مقدمه ابن خلدون را به فارسی ترجمه کرد. مرحوم گنابادی در مقام دستوری نیز بسیار قوی بود و از همه مهم تر در زمینه اخلاق بسیار بزرگ بود.اخلاق از علم مهم تر است چرا که اگر کسی عالم باشد ولی آراسته به فضائل اخلاقس نباشد علمش سودی نخواهد داشت.
با این وجود، وی مهم‌ترین ویژگی مرحوم گنابادی را در فضایل اخلاقی ایشان دانست و گفت: مناعت طبع، گوشه‌گیری، علم دوستی، فتوت و بزرگواری، در سجایای او نمایان بود. او عالمی بود آراسته به فضایل اخلاقی.
محقق در پایان اظهار امیدواری کرد: امید است نسل جوان روش و سیره زندگی این مرحوم را راهنمای زندگی خود قرار دهند.
سمیعی گیلانی در این نشست با بیان نکاتی از زندگی پروین گنابادی وی را دانشمندی خوش فکر، نکته‌سنج، پرمایه، شیفته فرهنگ ایرانی و ادب فارسی و بس فروتن خواند.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان وادب فارسی گفت :پروین گنابادی در سال 1282 هجری شمسی در منطقه کاخک شهرستان گناباد که در زلزله سال 1347 ویران شد متولد شد و
پس از تحصیل نزد پدر و حضور درمدرسه حبیبیه فردوس و قاین، به مشهد رفت و در مدرسه «نواب» این شهر به حلقه شاگردان خصوصی «ادیب نیشابوری» درآمد و فامیل «پروین» را نیز آن استاد گرانمایه برای او انتخاب کرد.
سمیعی گیلانی با اشاره به بینش مترقی، هوش سرشار و پشتکار فوق‌العاده پروین گنابادی افزود:این مرد سخت کوش، در سراسر کارهای پژوهشی‌اش نسبت به زبان فارسی حساسیت دیگری داشت. فکر جوان و روشن و عشق و علاقه مفرطش به زبان فارسی در مقالات او جلوه‌گر است.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان وادب فارسی گفت:پروین گناباد به طبیعت زبان همچون نهادی اجتماعی می نگریست و به این خطر توجه داشت که با ورود بی‌گدار واژه‌های بیگانه به زبان فارسی، الگوهای دستوری آنها نیز وارد زبان فارسی می شوند و از این بابت است که پاسداران زبان فارسی باید مراقب باشند.
سمیعی گیلانی افزود: نظر استاد پروین گنابادی درباره داد و ستد زبانی و حدود مجاز آن، واقع‌بینانه بود. به باور او، آنچه به استقلال زبان ضرر می‌زند، رخنه کردن خصوصیات صرفی و نحوی و دستوری از زبان‌های دیگر است و نه وارد شدن واژه‌های لازم و ضروری.
وی در ادامه یادآور شد: پروین گنابادی معتقد بود که اهل زبان هرگز کلمات بیگانه را به لهجه و با تمام خصوصیات معنایی آنها در زبان بیگانه، در زبان خود به کار نمی‌برند؛ بلکه آنها را دگرگونه می‌سازند و بدین‌سان، آن واژه‌ها، دیگر واژه‌های بیگانه محسوب نمی‌شوند.
سمیعی گیلانی با تاکید بر این که مقصود پروین، بیرون راندن همه واژه‌های بیگانه از زبان فارسی نیست، گفت: پروین این کار را نابخردانه و ناممکن می دانست و معتقد بود که آموزش زبان عربی در دبیرستان‌ها، باید ناظر به فراگیری بهتر زبان فارسی باشد.
به گفته سمیعی گیلانی او برای پاسداری از هویت زبان، وجود فرهنگستان زبان و ادبی فارسی را ضروری می‌دید. همچنین به دامنه تاثیر مطبوعات، رسانه‌های گروهی، رادیو و تلویزیون حساس بود.
سمیعی گیلانی تاکید کرد: پروین گنابادی راهی را توصیه پروین راهی را توصیه می‌کند که شاعران و نویسندگان (یعنی بزرگ‌ترین نگهبانان زبان دری - به بیان خود او) از قرن چهار هجری پیمودند و در این باره به شواهدی از دیوان عبدالواسع جبلی، شاعر قرن 6 استناد می‌کند.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان وادب فارسی تصریح کرد: پروین گنابادی از نظر زبان شناسی، دیدی منتقدانه و نزدیک به دید علمی امروز داشت.
سمیعی گیلانی گفت:پروین در زمینه های دیگر از جمله نقد معاصران،معرفی آثار گذشتگان و معرفی آثار قدما کارهای قابل تمجید انجام داد است و مهمتر از اصل کار اینکه او در نقد، ضمن نکته سنجی و باریک‌بینی، ادب را به کلی رعایت، و از آنچه «پنبه زنی» می‌خوانیم، اجتناب کرده است.
گیلانی با بیان نکاتی درباره آثار پروین گنابادی و نقش موثر او در تدوین لغتنامه دهخدا و نیز آرای پیشرو او در حوزه اصطلاح شناسی علمی، اضافه کرد: پروین در نقد، ضمن نکته سنجی و باریک‌بینی، ادب را به کلی رعایت، و از آنچه «پنبه زنی» می‌خوانیم، اجتناب کرده است.
وی در پایان گفت: شرایط نامساعد مادی، برای پروین فراغتی نمی‌گذاشت تا بتواند به رضای دل خود بخواند و بنویسد. خودش می‌نویسد همیشه حسرت این را داشته‌ام که یک روز بتوانم به خواست دل خود بخوانم و بنویسم و ناچارم وقتم را صرف کارهای الزامی کنم. این تنها درد پروین نبود و درد بسیاری از اهل علم و ادب بوده و هست.
دکتر دبیرسیاقی،با ذکر شمه ای از دوران همکاری مرحوم محمد پروین گنابادی با موسسه لغت نامه دهخدا گفت:اگر چه ناملایمات زندگی استاد پروین گنابادی پیوسته و بی‌انقطاع بود اما او این ناملایمات را چون کوه تحمل می‌کرد.
عضو هیات علمی موسسه لغت نامه دهخدا گفت:پس از آن که مسوولیت لغتنامه دهخدا به عهده مرحوم دهخدا درآمد، ایشان برای مقدمات کار من را مسوول حرف الف، دکتر صدیقی را مسوول حرف پ و آقای علینقی منزوی را مسوول حرف «ح» کردند.
وی ادامه داد:پس از مدتی، استاد محمد پروین گنابادی به اشاره دکتر مدرس رضوی به جمع ما مولفان لغتنامه افزوده شد و حرف «ض» را برعهده ایشان گذاشتند. پس از مدتی حرف «ی» را نیز برعهده گرفتند و همکاری ایشان با موسسه لغتنامه تا پایان کار لغتنامه ادامه یافت.
دبیر سیاقی با اشاره به همکاری پروین گنابادی با او در نظارت بر کار دیگر مولفان موسسه لغتنامه، یادآور شد: سپس بنیاد فرهنگ ایران نیز ایشان را به همکاری دعوت کردند و ایشان در تالیف «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» با مسئولیت دکتر پرویز ناتل خانلری نقشی به سزا داشت.
وی در ادامه افزود: استاد پروین گنابادی در دانشکده ادبیات، هم تدریس می کرد و هم تصحیح و ترجمه برخی متون را انجام می‌داد و پس از پایان کار لغتنامه دهخدا، برای تدوین «لغتنامه فارسی» که بلافاصله آغاز شد، همکاری موثری داشت و در تهیه مواد و پی‌ریزی مقدمات کار، صمیمانه کمک و یاری کرد.
وی با اشاره به ساخت فیلم مستندی از زندگی استاد محمد پروین گنابادی در سال 56، گفت: بنده نیز در آن مستند حضور داشتم. در آن فیلم استاد گنابادی سخنان مهمی گفت و جا دارد برای آگاهی نسل جوان، امروز از آن مستند به نحو مقتضی استفاده شود.
دبیر سیاقی با بیان پاره‌ای ناملایمات زندگی استاد پروین گنابادی، خاطرنشان کرد: او این دشواری‌ها، از قبیل بیماری همسر و مشکل مسکن را چون کوه تحمل کرد و هیچ‌گاه لب به شکوه نگشود. بیش از 60 مقاله ارزشمند و چندین ترجمه و تالیف گرانبار، نتیجه این تحمل و کار و کوشش اوست. خرسندم که همکاری با ایشان و بهره‌گیری از همت والای ایشان نصیبم شد.
وی در پایان سخنان خود گفت:دانش و آزادی،دین و مروت کارنامه مردی است با نام محمد و فامیل پروین و شهرت گنابادی که در سال 1357 جان سپرد و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
دکتراحمدی گیوی که در تدوین لغتنامه دهخدا با محمد پروین گنابادی همکار بوده است این استاد فقید ادب فارسی را نماد دانش و اخلاق خواند و گفت: فروغ فضایل پروین از خطوط سیمایش خوانده می‌شد.
وی افزود:زادگاه پروین خاک پاک گناباد بود و خاستگاهش، سرزمین خراسان که فردوسی‌ها، مولوی‌ها، ابن‌سیناها و فارابی‌ها را در دامان خود پرورانده است.
وی با بیان این که پروین گنابادی، در فضل و فضیلت چون ستاره پروین می‌درخشیدگفت: ادب در ذات و صفات او، به هر دو معنی تجلی داشت. او مردی فرهیخته ،آراسته،آزاد،نکته سنج،پرکار و بردبار ،مهربان، زودیاب ،باهوش، خوش‌ذوق و خوش‌قلم و استعدادپرور و در یک کلام نمونه انسان کامل بود.
احمدی گیوی افزود:پروین دانش گسترده‌ای در سبک شناسی، دستور زبان فارسی، فلسفه و حکمت، کلام و فقه، تاریخ ادیان و شعر فارسی و تازی داشت. او از ایران باستان با افتخار و حسرت یاد می‌کرد.
مصحح «گلستان سعدی» گفت ای کاش دانشگاه تهران نیز چون موسسه لغتنامه، قدر او را می‌شناخت و وی را به استادی بر می‌گزید تا جوانان بیشتری از او کسب فیض کنند.
احمدی گیوی افزود: پروین در یک دوره به امید خدمت به میهن و مردم خویش از جانب مردم سبزوار به نمایندگی مجلس شورای ملی درآمد، ولی خیلی زود دریافت که جامعه سیاست، به قامت او نمی‌زیبد.
وی گفت:پروین به زبان عربی تسلط کامل داشت که نمونه عالی این تسلط، در ترجمه او از «مقدمه ابن خلدون» نمودار است. نثر پروین ساده و روان و شیوا بود. او با همه او با همه تسلطش بر زبان تازی، از کاربرد واژه‌ها و ترکیب‌های آن زبان در زبان فارسی، تا حد امکان اجتناب می‌کرد. تسلطش بر زبان تازی، از کاربرد واژه‌ها و ترکیب‌های آن زبان در زبان فارسی، تا حد امکان اجتناب می‌کرد. او هم در لغتنامه و هم در جامعه ادبی، از ارزش و شان خاصی برخوردار بود.
وی در پایان، با اشاره به بیماری و فلج دست و پای استاد پروین گنابادی در سال‌های آخر عمر گفت: در سال 53 همراه دکتر شفیعی‌کدکنی به عیادت استاد پروین گنابادی رفتیم. خوشحال، ولی بسیار متاثر شد. درباره علت تاثر خود گفت: از دست خود می‌نالم که 70 سال با من همکاری کرده و امروز دیگر یاری نمی‌کند.
دکتر امینی در سخنان کوتاهی با ذکر خاطره ای از دوران دانشجویی خود در دهه 1340 که استادش او را به رفتاری همچون محمد پروین گنابادی تشویق کرده مراتب تشکر و قدردانی خانه گناباد از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و دست اندرکاران برگزاری مراسم بزرگداشت مرحوم محمد پروین گنابادی را اعلام کرد.
آخرین سخنران مراسم بزرگداشت مرحوم محمد پروین گنابادی دکتر بهرام پروین گنابادی مسئول گروه ادبیات بنیاد دایره المعارف اسلامی و نوه آن مرحوم بود.
وی افزود:یکی از جنبه های مهم زندگی کاری محمد پروین گنابادی که از دوران جوانی او در شهر مشهد آغاز شد و تا پایان حیاتش در شهر تهران ادامه یافت معلم بودن و معلمی کردن بود.
به گفته نوه مرحوم محمد پروین گنابادی،وی معتقد بود که پیشرفت و ترقی کشور نیازمند تربیت دانش آموزان و اصلاح نظام آموزشی است و این امر از راه معلمی امکان پذیر است.
وی افزود:مرحوم استاد محمدپروین گنابادی در تدریس جدی و با پشتکار و در عین حال مهربان و دارای افکار جدید و برای شاگردانش تاثیرگذار بود.
دکتر بهرام پروین گنابادی تصیح متون که همان ویرایش امروزی است ر ا یکی از جنبه های مهم زندگی استاد محمد پروین گنابادی ذکر کرد و گفت اهتمام استاد به این موضوع باعث شد که برای مدتها تصحیح کتابهای علمی و فنی دانشگاه تهران به وی سپرده شود.
شایان ذکر است در مراسم بزرگداشت مرحوم استاد محمدپروین گنابادی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کتاب زندگی نامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد محمد پروین گنابادی را که در 222صفحه منتشر شده بود به حضار تقدیم کرد.
همچنین نمایشگاه از آثار مرحوم استاد محمد پروین گنابادی نیز در محل برگزاری مراسم بزرگداشت او در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی نیز برپا شده بود.