بیش از 100سال پایتختی، تهران باغ‌شهر را به تهرانی بدل کرد که امروز کمتر کسی خاطرات دور و دراز باغ‌هایش را به یاد دارد. در پایان دهه60 مساحت باغ‌های تهران به‌رغم گسترش لجام‌گسیخته در دهه‌های 40 و 50 به 14هزار هکتار رسید اما روند توسعه شهر در دهه70 به‌تدریج باغ‌های تهران را نابود کرد و در ابتدای دهه80 و تنها یک دهه بعد، مساحت باغ‌های تهران به کمتر از 10هزار هکتار رسید؛
یعنی تنها در عرض یک‌دهه 4هزار هکتار از باغ‌های تهران در دهه70 جای خود را به برج‌ها و ساختمان‌های کوچک و بزرگ داد. اما آخرین لکه‌های سبز تهران در ابتدای دهه80 با تصویب لایحه «برج‌باغ‌ها» در شورای دوم شهر تهران نیز پاک شد. بعد از مصوبه برج‌باغ‌ها، همان مقدار اندک از باغ‌های تهران نیز اسیر ساخت‌وساز شدند و به تعبیر رحمت‌الله حافظی، عضو شورای شهر تهران در دوره چهارم «مصوبه برج‌باغ» ۴هزار هکتار از باغ‌های تهران را در ۱۰ سال گذشته نابود کرده است.
حالا کمیته معماری و طرح‌های شهری شورای شهر تهران با جامعه مهندسان مشاور ایران نخستین نشست از سلسله نشست‌های مشترک با موضوع «باغ‌های گمشده؛ چالش‌ها و راهکارها» را برگزار کرد. رئیس شورای شهر تهران که جزو نخستین سخنرانان نشست بود، گفت که به جای «باغ‌های گمشده» می‌شود از «شهر گمشده» استفاده کرد. محسن هاشمی‌رفسنجانی با صراحت لهجه انتقادهایی هم از جامعه مهندسان مشاور داشت. در این نشست صاحب‌نظران و کارشناسان به ارائه دیدگاه‌های خود پرداختند.
- هرکس باید مسئولیت خودش را انجام دهد
- محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران
در مورد باغات پایتخت، شاید بشود از واژه شهر گمشده هم استفاده کرد. چرا که اگر وضعیت امروز تهران را با 50سال پیش مقایسه کنیم، به نتایج بهتری می‌رسیم. آنطور که بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته توانسته‌اند ارزش‌ها، هویت‌ها و مزیت‌های خودشان را حفظ کنند، متأسفانه تهران از پسِ این کار برنیامده است.
تهران نتوانسته چشم‌انداز کلاسیک خود (طی سال‌ها) را که از آن استفاده بسیار بهینه شده، حفظ کند و هویت شهری و جاذبه‌های زیست‌پذیری خودش را از دست داده است. یکی از مؤلفه‌های بسیار مهم هویت تهران قدیم، باغات شاداب و سرسبز بود که بسیار هم نشاط‌آور بود و سبب می‌شد مردم تهران وقت زیادی را برای تفریح از باغات استفاده کنند. متأسفانه بعضا این باغات جای خودشان را به سازه‌هایی داده‌اند که زیبا نیستند و نامتقارن و ناهماهنگ با بافت شهری هستند. بعد از اینکه گفتیم باغات دچار مشکل شدند، تعداد زیادی پارک و فضای سبز ایجاد شد.
خوشبختانه بعد از انقلاب بیشتر از 1500پارک ساخته شده و فضای سبز حاشیه‌ای در اطراف تهران به 40هزار هکتار رسید. لازم است که ما به چند محور درباره حل این مشکل بپردازیم. نخستین محوری که می‌تواند مؤثر باشد، با توجه به مشکلات حمل‌ونقلی و بحث آلودگی هوای تهران باید ابزار TOD (توسعه مبتنی بر حمل‌ونقل عمومی) مدنظر شهرداری تهران، مجریان و مهندسان مشاور قرار بگیرد. دومین محوری که باید مدنظر بگیرد، استفاده از فضاهای ذخیره شهری در نقاط مرکزی (و نه البته در حاشیه) جهت بازآفرینی این باغ‌هاست.
صیانت از باغات تهران جزو سیاست‌هایی است که سرلوحه کمیسیون معماری و شهرسازی و کمیسیون محیط‌زیست و سلامت قرار گرفته است. اگر بخواهیم در مورد مهندسان مشاور صحبت کنیم. موضوع پایبندی افراد حرفه‌ای و تثبیت مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای از مسائل بسیار مهمی است.
اینکه خودِ شما هم در طرح‌هایتان این مسائل را مدنظر قرار دهید، باعث اتفاقات خوبی می‌شود. ما 2بازار مهندسی داریم، یکی نظام فنی‌اجرایی که توسط سازمان برنامه و بودجه اجرا می‌شود و دومی نظام سازمان مهندسی که بیشتر بحث ساخت‌وسازهای شهری را دنبال می‌کند. در هر دو نظام نقش مهندسان مشاور هم باعث از بین رفتن بخشی از فضای سبز یا حتی فضای ذخیره‌ای که در شهر موجود بوده، شده است. بنابراین، هر کسی باید مسئولیت و نقش خودش را در کارهایش درنظر بگیرد. در نهایت مدیریت شهری برای احیای باغ‌ها و فضای سبز خصوصی خشک نیز وارد عمل شود و مهندسان مشاور هم کمک کنند.
- شورا به‌دنبال جلوگیری از تخریب باغ‌ها و احیای آنهاست
- محمدجواد حق‌شناس، عضو شورای شهر تهران
اتفاق خیلی خوبی است؛ اینکه چنین نشست‌هایی با حضور متخصصان و اساتید برگزار می‌شود و اتفاقا استقبال خوبی هم شده است. این نشان می‌دهد که موضوع باغ‌ها اهمیت زیادی دارد؛ زیرا باغ‌های تهران در گذشته مورد کم‌لطفی قرار گرفته‌اند و شورای پنجم به‌دنبال جلوگیری از تخریب باغ‌ها و احیای آنهاست. امیدوار هستیم که حوزه‌های دیگر هم به موضوع باغ‌ها ورود کنند؛ حوزه‌هایی مانند مهندسان، شرکت‌های مشاور، اساتید دانشگاه که شهر محل زندگی‌شان است، به کمک شورای شهر بیایند و بتوانیم به یک راهکار مناسب در موضوع باغ‌ها برسیم.
- مهندسان شاهد نابودی باغ‌ها هستند
- علی اعطا، سخنگوی شورای شهر
مهندسان مشاور بیش از همه شاهد نابودی باغ‌ها براساس ضوابط بودند. جامعه مهندسان مشاور به‌دلیل نوع کارشان دیده‌اند که طبق مقررات مختلف چه اتفاقاتی برای باغ‌ها رخ داده است. آنها به همین‌خاطر می‌توانند در مورد مصوبه جایگزین برج‌باغ‌ها نظرات خوبی ارائه دهند. مصوبه برج‌باغ هم‌اکنون لغو شده و اکنون دنبال آن هستیم که مصوبه جایگزینی داشته باشیم. از آنجایی که در مدیریت شهری شاهد شرایط ناپایدار بوده‌ایم، هنوز پیشنهاد جایگزین ارائه نشده است. باید در ارائه مصوبه جایگزین برج‌باغ منافع خصوصی و عمومی همزمان دیده شده و تعادل ایجاد شود.
در بحث صیانت از باغ‌ها بیشتر به موضوع حفظ منافع عمومی توجه می‌شود یا باید نگاهمان صرفا ساخت‌وساز باشد و تنها تراکم و طبقات را کاهش دهیم یا باید به شرایط قبل از سال ۸۲ که در باغ ساخت‌وساز کم بود، اکتفا کنیم. می‌توان با تعریف کاربری‌های خاص در باغ‌های تهران رویکرد دیگری داشت و با تشویق‌های غیرتراکمی و مالی صاحبان باغ‌ها را منتفع کرد.
- ساخت۲۵۰ برج در باغات در 3سال
- آرش میلانی، رئیس کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران
مشارکت شهروندان در تملک باغات شهر تهران یکی از مهم‌ترین راهبردهای حفظ باغات است. همانطور که خیرین مدرسه‌ساز داریم باید بتوانیم از ظرفیت مردم و خیرین برای نجات باغات شهر کمک بگیریم. شورای پنجم با رویکرد حفظ باغات تهران تصمیم به لغو مصوبه برج‌باغ‌ها گرفت که البته این تصمیم با مخالفت‌هایی مواجه شد؛ ازجمله اینکه چنانچه محدودیت‌هایی در این زمینه ایجاد شود، اقتصاد شهری دچار مشکل خواهد شد.
طبق گزارش اخیر معاون شهرسازی شهرداری بین سال‌های ۹۳ تا ۹۶ حدود ۲۵۰برج‌باغ ساخته شده است. آیا با این استدلال که بارگذاری در باغات به اقتصاد شهری کمک می‌کند می‌توان اجازه تخریب باغات باقیمانده شهر را داد؟ شورای پنجم به‌دنبال کسب درآمد از باغات شهر نیست و این قول را از شهردار منتخب اسبق و شهردار فعلی گرفته است که در مسیر تخریب باغات مجوزی را صادر نکند.
تاکنون بیش از 3هزار پلاک صادر شده است که آمار قابل استفاده‌ای از وضعیت باغات شهر تهران به ما می‌دهد؛ ازجمله اینکه مشخص شده است که ۴۰۰هکتار باغات ما ارزش اکولوژیکی و ۲۴هکتار از این باغات نیز ارزش میراثی خود را دارند؛ بنابراین تکلیف ما را از نظر اولویت‌بندی برای برنامه‌ریزی و تملک مشخص می‌کند. از عوارض جریمه قطع درختان، شهرداری حدود ۶۰ میلیارد تومان درآمد داشته که تنها برای خرید ۳ یا ۴ باغ کافی است. این در حالی است که برای تملک باغات کن بیش از ۲۴۰۰میلیارد تومان بودجه لازم است. برای بهره‌برداری از باغات باید مدل‌های سازگار با توجه به شرایط جغرافیایی باغات را طراحی کرد. جامعه مهندسین مشاور می‌تواند در این زمینه مدیریت شهری را یاری کند.
- لزوم نظام پایشی
- سیمین حناچی، استاد دانشگاه
از جنبه‌های مختلف می‌شود به موضوع باغ‌ها نگاه کرد؛ یعنی از جنبه اقتصادی، اجتماعی، زیبایی‌شناختی، اکولوژی و زیست‌محیطی باید به این موضوع پرداخت. واقعیت این است که از باغ‌های باقیمانده حدود 9هزار و 100هکتار وجود دارد. پس هنوز رقمی است که می‌شود درباره آن فکر کرد و باید چنین باشد. حالا نه به‌خاطر محتوای آن بخشنامه‌ها، بلکه بسترهای دیگری به‌لحاظ نظام پایشی می‌خواهد.
این نظام پایشی است که می‌تواند 9هزار و 100هکتار باغ تهران را هم نجات دهد. این 9هزار هکتار شامل باغ‌های سفارتخانه‌ها و باغ‌هایی که واجد ارزش تاریخی هستند هم می‌شود. یکی از کارهای خوبی که وزارت راه‌وشهرسازی انجام داده، شکل دادن به یک نظام دیده‌بانی توسط تشکل‌های فنی و حرفه‌ای و مردم است. البته کمپین‌هایی هم تشکیل شده درباره معدود باغ‌هایی مانند کافه‌نادری و بحث تملک آنها که کارهایی انجام می‌دهند.
حالا شاید در فضای غیررسمی فعالیت می‌کنند اما آیین‌نامه‌ای تقریبا تدوین شده که ادامه مصوبه هیأت وزیران است. این مصوبه سال1378 درباره تهیه و تصویب توسعه شهرها بود. این آیین‌نامه درباره نحوه نظارت و نظارت بر اجراست که اهمیت بسیاری هم دارد. درواقع اعلام می‌کند که فقط نمی‌توانید با دستور دولتی کار را پیش ببرید؛
زیرا امر شهرسازی در کشور ما به نوعی فعالیتی دولتی محسوب می‌شود. شاید در آیین‌نامه قبلی که بررسی و تصویب شد، بیشتر نقش سازمان‌های دولتی و دولت پُررنگ شده بود اما در نظارت بر اجرا اتفاق خوبی افتاده است. حالا مردم باید تعریف شوند که نماینده‌های مردم اعضای شورای شهر هستند. اما نماینده تشکل‌ها و جامعه مدنی در این آیین‌نامه (که در دست بررسی است) باید بتوانند در امر نگهداری همین 9هزار و 100هکتار فعالیت کنند.
- قوه قضاییه به وظایف خود عمل نمی‌کند
- رحمت‌الله حافظی، عضو پیشین شورای شهر
چرا تاکنون شناسنامه باغ‌ها توسط نهاد ذیربط تهیه نشده است. در شورای چهارم 3سال متوالی پیگیر این موضوع بودیم و در نهایت در اواخر دوره چهارم مقدمات آن فراهم شد. درحالی‌که باید وفق قانون شناسنامه باغ‌ها در 20سال گذشته حداقل 4بار به‌روزرسانی می‌شد. طبق قانون باید شناسنامه باغ‌ها تهیه می‌شد و هر 5سال این شناسنامه به‌روزرسانی می‌شد. اما این قانون تاکنون اجرا نشده است.
2200پرونده تخلفات باغ‌ها به قوه قضاییه ارسال‌شده است، اما حتی در یک مورد شاهد این نیستیم که این باغ‌ها مصادره شده باشد و به‌عنوان فضای عمومی در اختیار مردم قرار گیرد که دلخوش آن باشیم. اگر در یک مورد از تخلفات دستگاه حاکمیتی یا دولتی نه شخصی مصادره انجام می‌شد، مالکان خصوصی باغ‌ها متوجه می‌شدند که در صورت خشک‌کردن باغ، ملک خود را از دست خواهند داد.
متأسفانه قوه قضاییه به وظایف خود عمل نمی‌کند. طبق تبصره یک ماده10 قانون حفظ و گسترش فضای شهر، شهرداری موظف به شناسایی باغ‌های واقع در محدوده و حریم شهر و درج آن روی نقشه و سامانه است. وفق این قانون، حتی درصورت قطع تمام درختان باغ بدون اخذ مجوزهای قانونی از عنوان باغ خارج نخواهد نشد.
چرا به مالک اجازه ساخت‌وساز در باغ داده می‌شود؟ ادله دوستان برای تصویب مصوبه برج‌باغ‌ها این بود که برای اینکه مالک باغ را خشک نکند، اجازه ساخت‌وساز در 30درصد از مساحت باغ داده شود تا حداقل 70درصد از باغ‌ها حفظ شود اما شاهد این بودیم که این مصوبه منجر به نابودی باغ‌ها شد؛ زیرا به‌جای ساخت دوطبقه در باغ، برج ساخته شد. مدیریت شهری قانون را زیرپا گذاشت؛ زیرا مصوبه برج‌باغ‌ها به مالک باغ اجازه ساخت‌وساز داد و خروجی این کار نابودی 400هکتار باغ‌های شهر تهران بود.