از خود می‌پرسی یعنی هنوز در این خانه‌ها کسی زندگی می‌کند؟ جواب سؤالت را خیلی زود پیدا می‌کنی. چند بانوی مسن که در کوچه نشسته‌اند با نگاه کنجکاوشان از ابتدا تا انتهای کوچه سقاخانه همراهی ات می‌کنند. حضور یک غریبه در این محله چیزی نیست که از نگاه این مردم دور بماند. آنها سال‌هاست که چشم به راه غریبه‌هایی هستند که بیایند و خانه‌های لرزان و ترک خورده‌شان را بخرند و آنها را از بلاتکلیفی 20ساله درآورند. سراغ اهالی و مسئولان مرتبط با این موضوع رفتیم تا بدانیم بالاخره تکلیف ساکنان محله نفرآباد و تملک خانه‌های آنها چه می‌شود.
قصه نفرآباد با یکی بود یکی نبود آغاز می‌شود. خانه‌هایی که یک در میان تملک شدند و حالا جای خالی خانه‌های تخریب شده به مکانی برای اتراق معتادان تبدیل شده است. به گفته برخی از اهالی حتی بعضی از خانه‌های فرسوده، کاملاً به پاتوق معتادان تبدیل شده‌اند. «محمد حنیفی» یکی از ساکنان میگوید: «شب‌ها جرئت نداریم از خانه خارج شویم چون محله کاملاً در تصرف معتادان است.» خانه او در زلزله چند ماه پیش از چند جا ترک خورده است.
این ترک‌ها به وضوح در نمای بیرونی ساختمان قابل مشاهده است اما اصرار دارد برای دیدن ترک اتاق‌ها وارد خانه‌اش شویم. خانواده حنیفی همچنان در همین خانه زندگی می‌کنند. او میگوید: «خانه‌مان در طرح توسعه حرم قرار گرفته و اجازه نوسازی و بهسازی نمی‌دهند. از سوی دیگر کسی هم این خانه را از ما نمی‌خرد. برای فروریختن این خانه، یک زلزله 3ریشتری هم کفایت می‌کند.» داستان او شبیه قصه همه اهالی نفرآباد است. محله‌ای که در روزگار نه چندان دور زندگی در کوچه‌هایش جاری بود و امروز خبری از آن نشاط نیست.
خانواده «ثریا باقری» نسل اندر نسل در نفرآباد زندگی کرده‌اند و حالا او مانده است و یک خانه مورثی در حال تخریب. باقری میگوید: «2دختر دم بخت دارم که باید به فکر آینده آنها باشم. به هر حال بعضی‌ها عقلشان به چشم‌شان است. خواستگارها وقتی می‌آیند و وضع خانه و زندگی ما را می‌بینند، می‌روند و پشت سرشان را هم نگاه نمی‌کنند.»
خیلی از اهالی نفرآباد که به اصطلاح دستشان به دهان‌شان می‌رسید، خانه‌هایشان را اجاره دادند و رفتند اما بسیاری دیگر مانند باقری همچنان در این خانه‌های فرسوده زندگی می‌کنند و چشم به روزی دوخته‌اند که مجریان طرح توسعه و ساماندهی اطراف حرم دست به جیب شده و خانه‌های آنها را بخرند.
- بافتی که نوسازی نشد
در سال ۱۳۸۸قانونی در مجلس مصوب و به تأیید شورای نگهبان رسید که براساس آن باید بافت‌های فرسوده اطراف حرم امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) نوسازی و بهسازی می‌شد. بعدها و با اصلاح همان قانون، حرم حضرت عبدالعظیم(ع) و حرم حضرت احمدبن موسی(ع) هم به آن افزوده شد. طبق این قانون و برای فراهم شدن زمینه مشارکت بخش‌های عمومی و خصوصی و امکان استفاده از سرمایه‌های کوچک مردمی با هدف تأمین منابع مالی، وزارت راه و شهرسازی مجاز به تأسیس «صندوق سرمایه‌گذاری طرح حرم‌های مطهر» شد.
پیش از آن شرکت‌هایی در 4شهر تهران، شیراز، مشهد و قم با مشارکت وزارت راه و شهرسازی، تولیت‌های آستان‌های مقدس و شــهرداری این کلانشهرها برای اجرای طرح‌های توسعه حرم‌های مطهر به‌عنوان مجری تأسیس شده بود. در شهرری هم شرکت «عمران و نوسازی ری» تأسیس شد که ۱۶درصد سهام آن متعلق به آستان حضرت عبدالعظیم(ع) و ۱۷درصد هم از آن وزارت راه و شهرسازی بود. اکنون و بعداز گذشت سال‌ها، به نظر می‌رسد وزارت راه و شهرسازی و آستان حضرت عبدالعظیم(ع) در قبال سهامی که دارند، برای بهسازی بافت فرسوده مشارکت نکرده‌اند. همین عدم مشارکت سبب طولانی شدن مدت زمان اجرای طرح و مشکلات ناشی از آن، دامنگیر ساکنان محله نفرآباد شده است.
طرح توسعه و ساماندهی اطراف حرم حضرت عبدالعظیم(ع) یک طرح ملی است. این را می‌توان از ساز و کار اجرایی که از ابتدا برای این طرح دیده شد (مشارکت دولت، شهرداری وآستان) دریافت.
«سیداحمد صفوی» شهردار منطقه۲۰ که از روند اجرای این طرح اطلاع کامل دارد، درباره اقدامات انجام شده در نهاد متبوعش میگوید: «۶۹۶پلاک معارض در این طرح وجود داشت که شرکت عمران و نوسازی ری بین سال‌های 1388 تا 1391 با دریافت ۲۰میلیارد تومان وام از بانک شهر، ۱۰۵پلاک را تملک کرد.
از ابتدای اجرای طرح یعنی از سال 1372 تاکنون فقط 181پلاک تملک شده و 515پلاک بلاتکلیف مانده است. هزینه تملک املاک در این بازه زمانی حدود 63میلیارد تومان بوده که از سوی شهرداری تهران تأمین شده است. برای ادامه کار و تملک املاک معارض باقیمانده هم حدود 600میلیارد تومان بودجه مورد نیاز است. شرکت عمران و نوسازی ری هم که با سرمایه اولیه ۵۰۰میلیون تومانی تأسیس شده بود، اکنون ۳میلیارد تومان بدهی دارد و تا زمانی که این بدهی‌ها تسویه نشود، امکان فعالیت ندارد.»
صفوی ادامه می‌دهد: «توسعه و ساماندهی اطراف حرم یک طرح است که بخشی از آن اجرا شده و بخش مهمی هنوز ناتمام است. بسیاری از املاکی را هم که تملک و به حرم افزوده شدند شهرداری خریده است، هرچند هنوز هم تملک معارض‌های توسعه حرم تمام نشده و در داخل محدوده حرم خانه‌های فرسوده‌ای وجود دارد که مالکان آنها حاضر نشده‌اند ملک‌شان را واگذار کنند، بنابراین نمی‌توان توسعه حرم و ساماندهی اطراف آن را ۲طرح مجزا از هم تصور کرد.»
- بودجه‌ای که تخصیص پیدا نکرد
برای شنیدن توضیحات مسئولان وزارت راه و شهرسازی تماس‌های بی‌شماری گرفتیم و بعداز ارجاع دادن‌های پی‌درپی، به یکی از اعضای هیئت‌مدیره صندوق سرمایه‌گذاری طرح حرم‌های مطهر رسیدیم. او که نخواست نامی از او در گزارش برده شود، میگوید: «همین که وزارت راه و شهرسازی برای تسهیل اجرای طرح توسعه حرم‌های مطهر صندوقی با عنوان صندوق سرمایه‌گذاری طرح حرم‌های مطهر تأسیس کرده، نشان‌دهنده توجه این وزارتخانه به این طرح مهم است.»
برابر تبصره یک بند 3ماده واحده قانون ساماندهی اطراف حرم، باید ۱۰درصد از درآمد حاصل از فروش اراضی متعلق به دولت در استان تهران برای تأمین معوض املاک واقع در طرح نوسازی حرم اختصاص می‌یافت، اما چنین نشد. این عضو هیئت مدیره میگوید: «متأسفانه این قانون طوری تدوین نشده است که این 10درصد مستقیماً به صندوق داده شود. این پول در اختیار شرکت بازآفرینی شهری که متولی نوسازی و بهسازی بافت‌های فرسوده کشور است قرار می‌گیرد.
به همین دلیل منابعی که از پیش برای این منظور در نظر گرفته شده بود، در اختیار صندوق ما قرار نگرفت. بخشی هم که قرار بود از منابع دولتی تأمین شود، محقق نشد. برای برون‌رفت از این شرایط، پیشنهاد تغییر قانون داده شد تا این منابع وارد صندوق شود و در حال پیگیری این پیشنهادها هستیم، اما نکته کلیدی این است که همگرایی بین ما، شهرداری و آستان باید در قالب همان شرکت عمران و نوسازی ری باشد، بنابراین قبل از هرچیز، این شرکت باید تقویت و از انحلال آن جلوگیری شود.»
او همچنین میگوید: «با وجود محدودیت‌ها و تنگناهای موجود، تا سقف ۱۰میلیارد تومان می‌توانیم تسهیلات برای این طرح اختصاص دهیم که البته دریافت این تسهیلات مستلزم ارائه طرح‌های مصوب است و تاکنون هیچگونه تقاضا یا طرح مصوبی از شهرداری منطقه۲۰ دریافت نکرده‌ایم.»
از صحبت‌های او بر می‌آید که وزارت راه و شهرسازی با تأسیس صندوق سرمایه‌گذاری طرح حرم‌های مطهر نقش خود را از مقام یک مشارکت‌کننده در این طرح، به یک ارائه‌کننده تسهیلات تغییر داده است. در حالی‌که در اسناد اولیه این طرح، سخن از مشارکت ۳نهاد است، نه ارائه تسهیلات کم‌بهره، چراکه در این صورت این سؤال مطرح است که این تسهیلات را چه کسی باید بازپرداخت کند؟
- مدیرکل فنی و عمرانی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع):
- آماده همکاری هستیم اما منابع مالی نداریم
مهین قاسمخانی| خبرنگار:
۲۰ سال قبل وقتی نخستین زمزمه‌های اجرای طرح توسعه حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به گوش رسید هیچ‌کس تصورش را هم نمی‌کرد اجرای این طرح این همه سال به طول انجامد. در جریان اجرای این طرح قرار بود ۲محله هویت‌دار و قدیمی ری یعنی هاشم‌آباد و نفرآباد تملک و بخشی از آنها به حرم اضافه و بخشی هم به سرانه‌های شهری تبدیل شود. در این سال‌ها محله هاشم‌آباد که یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهرری بود تقریباً به‌طور کامل در طرح توسعه قرار گرفت.
حالا نفرآباد مانده است و خانه‌هایی که یکی هست و یکی نیست و این محله نیمه‌ویران، محلی شده برای بروز انواع آسیب‌های اجتماعی. این محله که زمانی محل زندگی اصیل‌ترین اقوام شهرری بود حالا محل تجمع اتباع بیگانه و خرده‌فروشان موادمخدر شده است و این همه سوغات، اجرای ناقص طرحی است که همگان از آن با عنوان طرح توسعه حرم حضرت عبدالعظیم(ع) یاد می‌کنند.
اما «محسن هاشمی نیاسری» مدیرکل فنی و عمرانی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) از آن با عنوان طرح ساماندهی اطراف حرم نام می‌برد و میگوید: «طرح توسعه حرم سال‌هاست به اتمام رسیده و فعالیت‌هایی که اکنون در حال انجام است، طرح ساماندهی اطراف حرم است.» به هر حال نام طرح این باشد یا آن، فرقی نمی‌کند؛ مسئله اصلی تأخیر ۲۰ساله در اجرای طرحی است که حالا بیش از هرکسی اهالی قدیمی محله نفرآباد را درگیر کرده است. سراغ مدیرکل فنی و عمرانی آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) رفتیم تا به چند پرسش ما پاسخ دهد.
- از دلایل تأخیر در اجرای طرح ساماندهی اطراف حرم بگویید؟
این طرح در کمیسیون ماده۵ تصویب شد و براساس آن شهرداری باید زمین‌ها و خانه‌های واقع در محله‌های نفرآباد و هاشم‌آباد را تملک و به فضاهای فرهنگی، تجاری، پارکینگ و دیگر سرانه‌ها تبدیل می‌کرد. بین سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ شهرداری با تأمین ۲۰میلیارد تومان اعتبار، بخش‌های زیادی از اراضی اطراف حرم را تملک کرد، اما نبود منابع اعتباری سبب شد تا اجرای این طرح به مشکل بخورد و همان‌طور که می‌دانید مشکلات مالی شهرداری این روزها بیشتر هم شده و طبیعتاً اجرای این طرح با کندی پیش می‌رود.
- آن‌گونه که مسئولان شهرداری می‌گویند این طرح قرار بود با مشارکت شهرداری، وزارت مسکن و شهرسازی و آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) اجرایی شود اما به مرور زمان مسئولیت اجرای این طرح بر دوش شهرداری افتاده است. این ادعا درست است؟
آن زمان برای اجرای این طرح شرکتی با عنوان عمران و نوسازی ری تأسیس شد. ۵۱ درصد از سهام این شرکت متعلق به شهرداری و فقط ۱۶درصد سهام متعلق به آستان بود. وزارت مسکن هم در این شرکت سهم داشت. این شرکت فقط با هدف مدیریت اجرای طرح ساماندهی اطراف حرم ایجاد شد و قرار نبود پولی هزینه کند. شهرداری ۲۰میلیارد تومان تأمین کرد که توسط این شرکت هزینه شد. شرکت بعداز اینکه با مشکل کمبود بودجه مواجه شد اجرای طرح را متوقف کرد و گویا به دلیل نبود بودجه در حال منحل شدن است.
- شما بی‌شک از وضعیت محله نفرآباد و تبدیل این محله به کانون آسیب‌های اجتماعی بی‌خبر نیستید. از سوی دیگر اذعان دارید که شهرداری به دلیل کمبود بودجه قادر به ادامه اجرای این طرح نیست. با در نظر گرفتن همه این جوانب آیا آستان مقدس حضرت عبدالعظیم(ع) نمی‌تواند برای به سرانجام رساندن این طرح مشارکت بیشتری داشته باشد؟
ما کاملاً آماده همکاری هستیم. آستان در اجرای سریع‌تر طرح ساماندهی اطراف حرم خود منافعی دارد، البته این منافع مادی نیست. همین‌که اطراف حرم منظر شهری زیباتری داشته باشد یا امکانات رفاهی بیشتری ایجاد شود، نتیجه‌اش رفاه حال زائران خواهد بود و این همان چیزی است که ما خواهان آن هستیم، اما در عین حال تمام همکاری‌های ما باید در قالب شرکت عمران و نوسازی ری باشد و همان‌طورکه گفتم فقط ۱۶درصد از سهام متعلق به آستان است.
- اکنون که این شرکت هم در حال منحل شدن است، تکلیف چیست؟
این شرکت قرار بود سرمایه‌گذار بیاورد و اجرای طرح را مدیریت کند.
- با این توصیف تکلیف مردم چیست؟
به هرحال آستان منابعی در اختیار ندارد و شهرداری باید در این زمینه مدیریت و از شرکت عمران و نوسازی ری حمایت کند. شهرداری می‌تواند محدوده‌ای را که در طرح ساماندهی اطراف حرم قرار دارد فریز کند تا در زمان مناسب این اراضی تملک شود.
شهرداری سال‌هاست که طرح فریز کردن محدوده را اجرا کرده و همه مشکل اهالی هم همین است که نه اجازه نوسازی دارند و نه می‌توانند خانه‌هایشان را بفروشند. از سوی دیگر شهرداری هم پولی برای خرید این خانه‌ها ندارد. نتیجه همه این مشکلات بروز انواع آسیب‌های اجتماعی در اطراف حرم است که بی‌شک برای مسئولان آستان هم خوشایند نیست و از طرف دیگر مردم هم در مشقت هستند.
- با تمام اینها همچنان معتقد هستید شهرداری باید به تنهایی مجری طرح باشد؟
در هر صورت شهرداری متولی طرح ساماندهی اطراف حرم است و باید پاسخگو باشد