نهایتا دیوان مجبور شد یک قاضی ویژه برای آمریکا معرفی کند. خوآن دونوگو (Joan Donoghue) حقوقدان، وکیل و قاضی اهل ایالات متحده آمریکاست که در 4روزی که دیوان بین‌المللی دادگستری مشغول بررسی شکایت ایران از آمریکا بود، در دادگاه حضور نداشت.
یک منبع آگاه در گفت‌وگو با همشهری با اعلام این خبر گفت: شاید دلیل غیبت این قاضی آمریکایی این باشد که ادله وکلای آمریکایی در دفاع از تحریم‌های آمریکا آنقدر ضعیف بوده که این قاضی نمی‌توانسته از آن دفاع کند. در تاریخ دعواهای حقوقی کشورها که کار به دیوان بین‌المللی دادگستری کشیده شده، پیش آمده است که یک قاضی در لاهه علیه کشور خودش رأی دهد.
به‌عنوان مثال، در تیر‌ماه سال 1331که لاهه در حکمی علیه انگلستان و به نفع ایران، بریتانیا را محکوم کرده بود، قاضی انگلیسی با رعایت بی‌طرفی، علیه کشورش رأی داد و با نظر اکثریت قضات لاهه، صنعت نفت در ایران ملی شد. خانم خوان دونوگو 61ساله، حقوقدان آمریکایی در سال2010 به‌عنوان یکی از قضات دادگاه کیفری بین‌المللی لاهه انتخاب و 5سال بعد در سال 2015 ابقا شد. دونوگو در رشته مطالعات روسیه و زیست‌شناسی در دانشگاه کالیفرنیا درس خوانده و در مقطع دکتری فارغ‌التحصیل رشته حقوق از دانشگاه برکلی است.
او در سال‌های 2007 تا 2010 به‌عنوان مشاور حقوقی در وزارت خارجه آمریکا مشغول به‌کار بوده‌است. در طول تاریخ دادگاه لاهه، خانم دونوگو سومین زنی است که به‌عنوان یکی از قضات این دادگاه انتخاب می‌شود. از میان 15عضو هیأت قضات دادگاه کیفری بین‌المللی لاهه، هم‌اکنون 3نفر زن هستند. در غیبت این قاضی؛ قاضی ویژه آمریکایی فردی به نام براور است که در کنار 14قاضی دیگر لاهه و جمشید ممتاز، قاضی ایرانی به شور و مشورت می‌پردازند.
ایران بعد از خروج آمریکا از برجام، شکایتی علیه این کشور در دیوان بین‌المللی دادگستری طرح کرد. براساس قواعد رسیدگی دیوان بین‌المللی دادگستری کشوری که به لاهه شکایت برده است، می‌تواند یک قاضی ویژه در کنار قضات 15گانه لاهه داشته باشد. در پرونده ملی‌شدن صنعت نفت، ایران یک قاضی نروژی را به‌عنوان قاضی معرفی کرد و این بار در پرونده تحریم‌های آمریکا علیه ایران دکتر جمشید ممتاز، حقوقدان برجسته کشورمان به لاهه معرفی شد.
- برجام منطبق با امنیت ملی آمریکاست یا نه
ایران در شکایت خود تحریم‌های آمریکا را مغایر عهدنامه مودت بین 2 کشور خوانده و بر این اساس خواستار توقف تحریم‌هایی شده که بعد از خروج آمریکا از برجام علیه ایران اعمال شده است. در تمام 4روز گذشته که نبرد حقوقی ایران و آمریکا در لاهه در جریان بود، وکلای ایران ازجمله محسن محبی گفته‌اند که تحریم‌های آمریکا مردم ایران را نشانه گرفته، به اقتصاد ایران ضربه زده و باعث ناآرامی‌های اجتماعی شده و این رفتار آمریکا خلاف عهدنامه مودت است.
وکلای آمریکا اما معتقدند که خروج آمریکا از برجام مربوط به مسائل امنیت ملی کشورشان است، آنها به اظهارات مسئولان کشورمان استناد کرده و گفته‌اند: به گفته مسئولان ایران، نابسامانی اقتصاد در ایران ناشی از سوءمدیریت داخلی است. حتی یکی از وکلای آمریکایی به صحبت‌های روز چهارشنبه گذشته سیدعباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه استناد کرده و گفته: آقای عراقچی گفته بود، شکایت از آمریکا صرفا برای اثبات حقانیت ایران به جامعه بین‌الملل است. او مدعی شده است بر این اساس ایران با این شکایت دنبال سیاسی‌کاری است.
در مقابل، وکیل بریتانیایی ایران به اثرات تحریم فروش هواپیمای مسافربری و قطعات آن به ایران پرداخت و تبعات انسانی آن را برجسته کرد. او گفت: آمریکا اهمیتی برای امنیت و جان مسافران ایرانی قائل نیست، در نتیجه این تحریم‌ها مغایر عهدنامه دوستی (مودت) است. او به جلسه مجلس و سؤال از رئیس‌جمهور و اظهارات روحانی درباره تأثیر تحریم بر اقتصاد ایران استناد کرد و استدلال وکلای آمریکایی را رد کرد که گفته بودند:
«دلیل وضعیت اقتصادی ایران صرفا سوءمدیریت داخلی است.» در پاسخ به این استدلال، یکی از وکیل‌های آمریکا گفت: جایی که امنیت و سلامت مسافران مطرح باشد، آمریکا استثنا قائل خواهد شد. محسن محبی، نماینده دولت ایران در نهایت به رأیی که لاهه در جریان شکایت آمریکا از ایران در ماجرای تسخیر سفارت آمریکا داده بود، اشاره کرد و گفت: اگر ۵۲کارمند سفارت آمریکا در سال۱۹۸۰ در تهران در شرایط خاصی گروگان گرفته شدند، حال ۸۰میلیون ایرانی در چنین وضعیتی قرار دارند. او خواستار توقف فوری اقدامات آمریکا علیه ایران شد.
- لاهه از این پس چه می‌کند؟
داریوش اشرافی، وکیل دعاوی حقوق بین‌الملل در گفت‌وگو با همشهری با پیش‌بینی این مسئله که احتمالا شور و مشورت قضات لاهه یک‌ماه زمان می‌برد، گفت: بعد از اتمام دفاعیات، قضات دیوان به‌علاوه قاضی ویژه ایران چند مسئله را مدنظر قرار می‌دهند؛ اول اینکه دادخواست ایران را بررسی می‌کنند، دوم آنکه صورت‌جلسات دفاعیات را مورد واکاوی قرار می‌دهند، سوم آنکه دفاعیات صورت‌گرفته را منطبق با عهدنامه مودت قرار می‌دهند که آیا نقضی صورت گرفته است یا خیر و چهارم آنکه خود عهدنامه مودت را هم مورد بررسی قرار می‌دهند که کماکان برای داوری میان 2کشور اعتبار دارد یا خیر.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا با توجه به اینکه آمریکایی‌ها اعلام کردند لاهه صلاحیت رسیدگی به این پرونده را ندارد، ممکن است قضات لاهه اعلام کنند که عهدنامه مودت از اعتبار ساقط شده است؟ هم گفت:
بر اساس موازین حقوق بین‌الملل آمریکایی‌ها اگر مایل بودند از عهدنامه مودت خارج شوند، باید آن را اعلام می‌کردند اما این کار را نکردند بلکه اعلام کردند با وجود 40سال دشمنی میان 2 کشور این عهدنامه دیگر اعتبار ندارد و این دو با هم فرق‌های ظریفی دارد که حقوقدانان به آن توجه می‌کنند.
این وکیل دعاوی بین‌المللی در ادامه گفت: اینکه آمریکا خودش بعد از انقلاب به این عهدنامه استنداد کرده است و ایران هم در آن زمان با هوشیاری اعتبار عهدنامه را رد نکرده، دلیلی بر اعتبار داشتن این عهدنامه است. علاوه بر این، در ماجرای سکو‌های نفتی هم لاهه ادعای عدم‌صلاحیت عهدنامه مودت را رد کرد و این هم دلیلی بر بطلان ادعای اخیر آمریکایی‌هاست که حتما قضات دیوان به آن توجه می‌کنند.
اشرافی در پاسخ به اینکه رأی دیوان لاهه به‌نظر شما به سمت کدام کشور تمایل دارد هم گفت: در این مرحله از دعوا لاهه فقط این مسئله را رسیدگی می‌کند که صلاحیت رسیدگی به پرونده را دارد یا خیر.
- 5خواسته ایران
ایران در پایان جلسات استماع، 5 درخواست را مطرح کرده که عبارتند از:
1- ایالات متحده باید فورا تمام تدابیر مقدور را انجام دهد تا از تعلیق و اجرای تمام تحریم‌های ۸می (۱۸ اردیبهشت)، ازجمله تحریم‌های فراسرزمینی اطمینان یابد و ضمنا از اعمال یا تهدید به اعمال تحریم‌های بیشتر و اقداماتی که می‌توانند مناقشه ارائه شده در دیوان را تشدید کرده یا تطویل کنند، خودداری کند.
2- ایالات متحده باید فورا اجازه انجام کامل تراکنش‌هایی را که پیش از این مجوز آنها به‌صورت کلی یا مشخصا صادر شده، به‌خصوص برای فروش یا اجاره هواپیماهای مسافربری و تجهیزات و قطعات یدکی هواپیما، صادر کند.
3- ایالات متحده باید ظرف 3 ماه، اقداماتی را که برای پیشبرد خواسته‌های پاراگراف «الف» و «ب» دنبال کرده، به دیوان گزارش کند.
4- ایالات متحده باید به اتباع و شرکت‌های ایرانی، ایالات متحده و غیرایالات متحده اطمینان دهد که از دستورات دیوان پیروی می‌کند و باید هرگونه اقدام و بیانیه‌ای که شرکت‌ها و اتباع ایالات متحده و غیرایالات متحده را از تعامل و ادامه تعامل اقتصادی با ایران و شرکت‌ها و اتباع ایرانی نهی می‌کند، متوقف کند.
5- ایالات متحده باید از هر اقدامی که ممکن است حقوق ایران و شرکت‌ها و اتباع ایران ذیل عهدنامه ۱۹۵۵ مودت را در ارتباط با هر تصمیمی که ممکن است این دیوان اتخاذ کند، تضییع کند، خودداری کند.
- دفاع جانانه وکیل فرانسوی
ایران امسال در لاهه یک وکیل فرانسوی هم داشت که در کنار کارشناسان ایرانی از پرونده ایران دفاع می‌کرد. پروفسور آلن پله فرانسوی پیش‌تر در پرونده ایران درخصوص حمله آمریکا در سکو‌های نفتی هم وکیل ایران بوده است. او توانسته یک‌بار در این پرونده به عهدنامه مودت استناد کند.
اتفاقا در همان پرونده لاهه ادعای آمریکایی‌ها را درخصوص عدم‌صلاحیت دیوان در پرونده رد کرد و رأی به صلاحیت دیوان به نفع ایران داد. او در طول 2 روز که وقت وکلای ایرانی در لاهه بود (دوشنبه و چهارشنبه هفته گذشته) به موضوعات مهمی اشاره کرد و ادعای مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا را رد کرد.
پمپئو هفته گذشته گفته بود: شکایت ایران به دیوان بین‌المللی دادگستری (ICJ) تلاش این کشور برای دخالت در حق آمریکا برای حفاظت از امنیت ملی خود است. وکیل فرانسوی ایران هم با رد ادعاهای او به اظهارات باراک اوباما رئیس‌جمهوری سابق ایالات متحده اشاره کرد که گفته بود: برجام منطبق با منافع امنیت ملی آمریکاست.
استدلال آمریکایی‌ها به عدم‌صلاحیت لاهه به استثنایی در عهدنامه مودت برمی‌گردد. ماده20 عهدنامه مودت استثنایی دارد که در مواردی که مربوط به مسائل امنیت ملی 2کشور باشد، نمی‌توان به عهدنامه مودت استناد کرد. وکیل فرانسوی این پرونده اثبات کرده که اتفاقا با برجام امنیت ملی آمریکا حفظ شده است.