سرشت این سرزمین با گویه‌ها و واگویه‌های اشک‌آلود حسینی در آیین‌های مذهبی مردمی چنان تنیده شده است که امروز بسیاری از هیئت‌های عزاداری سند افتخار قرن‌ها سیاه‌پوشی برای حسین (ع) را بر دیده می‌نهند. این روزها بنا به سنت دیرینه، گنبد و گلدسته‌های حرم امام رضا (ع) سیاه‌پوش می‌شود و از همان صبح اول محرم، پرچم قرن‌ها ارادت با حرکت کاروان نینوا در مشهد‌الرضا (ع) به اهتزاز درمی‌آید.
- در دل تاریخ
اسنادی از دوران صفویه گویای تنوع مراسم عزاداری در حرم رضوی و اطراف بارگاه مطهر است. از نخل‌گردانی گرفته تا خطبه شب عاشورا و شمع‌گردانی همه ریشه در تاریخ دارد؛ تاریخی که هیئت‌های عزاداری مختلف از همان زمان‌ها تا به امروز با زندگی نسل‌ها زنده‌اش داشته‌اند.
گروه‌ها و مهاجران مختلف در مشهد موجب تنوع مراسم مذهبی در ماه محرم بود‌ه‌اند و هستند. هیئت‌ها و دسته‌های عزاداری بسیاری به درازای عمر تاریخ در مشهد سیاه‌پوشی حسین (ع) را کرده‌اند. غلامحسین بقیعی در کتاب مزار میرمرادش آورده که آن سال‌ها هیئت‌های سینه‌زنی در همه محله‌های شهر فعال بود. هیئت قاسمی بالای خیابان توسط پهلوان گلکار، هیئت ابوالفضلی عیدگاه به سرپرستی پهلوان مراد و هیئت حبل‌المتین سراب فتاح‌خان از معروف‌ترین گروه‌های عزاداری بودند. در کتاب «گروه‌های مهاجر به مشهد؛ از صفویه تاکنون» هم هیئت‌های عزاداری قدیمی معرفی شده‌اند: «دسته ترک‌های آذربایجان به عنوان یکی از نمادهای عزاداری مشهد در 1306 (هجری قمری) فعال بود و در سال‌های قبل همراه با دسته ترک‌های قره‌باغ مراسم مذهبی برگزار می‌کردند. همه سرکردگان، بانیان، نوحه‌سرایان و روضه‌خوانان دسته زنجیرزن، آذربایجانی بودند و به همین دلیل شعرها و مرثیه‌ها به زبان ترکی خوانده می‌شد. این دسته از نظر ابهت و بزرگی، بی‌همتا توصیف می‌شدند و پیشاپیش دسته، عده زیادی از تجار و ثروتمندان آذربایجانی با عبا و قبای سیاه حرکت می‌کردند. هیئت عزاداران مکتب الرضا (ع) هم توسط گروهی دیگر از آذربایجانی‌ها در سال 1342 در کوچه رضوی مشهد فعالیت خود را شروع کرد. همچنین هیئت کرمانی‌ها از قدیم با شکوه‌ترین مراسم مذهبی را برگزار می‌کرد و مراسم روز سوم شهادت امام حسین (ع) که کاروانی در خیابان‌ها به راه می‌افتادند، از یک قرن پیش در میان هیئت‌های مشهد شاخص بوده است.»
- چهارصد هیئت مذهبی تاریخی
اصالت عزاداری‌ها در مشهد مقدس به پشتوانه ریشه عمیق تاریخی همچنان حفظ شده و هیئت‌های عزاداری قدیمی از آن سال‌ها تا روزگار ما زنده مانده‌اند. رئیس شورای هیئت‌های مذهبی خراسان رضوی از قدیمی‌ترین هیئت‌های مذهبی این استان به همشهری می‌گوید: «هیئت‌های قدیمی بسیاری در مشهد و دیگر نقاط استان فعال است که عمر برخی به 100 سال هم می‌رسد. 400 هیئت مذهبی در استان به عنوان قدیمی‌ترها شناخته شده‌اند و هرچند متولیان و بانیان این هیئت‌ها در میان ما نیستند، اما اطرافیان یا فرزندان آنها مسیر مقدسشان را ادامه داداه‌اند. طباطبایی از حسینیه نایینی‌ها، هیئت شهدا، تکیه کرمانی‌ها و هیئت نوغان به عنوان گروه‌های عزاداری قدیمی مشهد نام می‌برد که همچنان پرچم عزایشان را برای حسین (ع) بر افراشته نگه‌داشته‌اند.»
- دو قرن عزاداری بیل‌زن‌ها
بیل‌هایشان ظهر عاشور بالا می‌رود و نمادی از رویارویی لشکریان کفر و یاران امام حسین (ع) در این شبیه‌سازی شکل می‌گیرد. بیل‌زنی آیین کهن 200 ساله است که مردم خوسف در خراسان جنوبی با گذر زمان آن را حفظ کرده‌اند. ظهر عاشورا، جمعیت خوسف چند برابر می‌شود و مسجد جامع این شهرستان میعادگاه سیاه‌پوشان بسیاری است که روح این آیین را در وجودشان حفظ کرده‌اند.
رئیس حوزه پژوهش اداره کل میراث فرهنگی خراسان جنوبی ثبت این آیین در فهرست میراث فرهنگی کشور را یاد‌آوری می‌کند و نحوه اجرای آن را بیشتر توضیح می‌دهد: «این مراسم نوعی شبیه‌سازی از عزاداری طایفه بنی اسد است که در صحرای کربلا صورت گرفت. نقل است که طی 3 شبانه‌روز از 13 محرم سال 61 هجری با حزن و اندوه بسیار پیکر شهدا را با استفاده از بیل یا ابزاری که داشتند به خاک سپردند.»
سید احمد برآبادی می‌گوید: «برای برپایی این مراسم در هر یک از 2 هیئت خوسف 2 دسته 15 نفری تشکیل می‌شود و هر یک بیل به دست در حرکتی دایره‌وار بیل‌ها را به هم می‌زنند به سمت آسمان می‌برند و فریاد یاعلی سر می‌دهند. این مراسم تنها در خوسف اجرا می‌شود.»
- چهل اختران درخشان
البته مراسم خاص و عزاداری‌های کم‌نظیر در اقصی نقاط کشور بسیار است که هویت مقدس ارادات به شهید مظلوم تاریخ را گواهی می‌دهد. در این میان، مراسمی که در دارالمومنین قم به اوج تاثیر رسیده نمونه روشنی است. ۱۴۰ سال است که موسم محرم مسیر مزار پسر امام جواد (ع) تا حرم حضرت معصومه (س) را می‌روند و بر سر و سینه می‌زنند. آنها پس از نماز ظهر عاشورا به سوی حرم می‌روند. دسته‌های مختلف دارند، سادات و بیمارانی که امید شفا دارند. بسیاری از مردم قم محرم‌ها را با «چهل اختران» سر کرده‌اند. هیئتی که قدیمی‌های آن می‌گویند: «عمرش به 400 سال می‌رسد و 140 سال عمر دسته آن است؛ دسته‌ای که سید حسین چاووشی آن را در زمان قاجار راه‌انداخت.» مسئول هیات حالا حجت‌الاسلام سید محمد چهل اختران است؛ پنجمین نسل از پرچم‌داران هیئت چهل اختران.
او به همشهری می‌گوید: «اخلاص و احترام به سادات از ویژگی‌های این هیئت است و عاشورای هر سال سادات رضوی، برقعی، چاووشی و چهل اخترانی از هر کجای ایران برای شرکت در مراسم این هیئت خود را به قم می‌رسانند. هزینه‌های مراسم هم در طول سال از نذور مردمی تامین می‌شود.»
او شک ندارد که ماندگاری هیئت و انجام سالانه مراسم خاص آن از عنایت آقا امام حسین (ع) و خلوص مردم است؛ خلوص نیتی عمیق و تاریخی.
حالا همان فریاد حزن‌آلود «حسین حسین» است که امروز در سنه 1440 هجری قمری از حنجره تاریخ در گوش زمین و زمان می‌پیچد.