حتی اگر می‌بینید که تا کمر در سطل‌های زباله خم میشوند و به دنبال زباله می‌گردند نیازی به دلسوزی ندارند. اینها کارگران رده پایین مافیای زباله هستند و درآمدشان از یک کارمند دولتی بیشتر است. کار آنها از سطل‌های زباله شروع میشود و به سوله‌های غیرقانونی بازیافت می‌رسد.
تعداد محله‌هایی که در پایتخت، بازیافت غیرقانونی زباله انجام می‌دهند یکی دو تا نیست، هاشم‌آباد، تقی‌آباد، خلازیر، روستای محمود‌آباد در شهرستان ری و چندین و چند محله دیگر که زمین‌های کشاورزی را تبدیل به مرکز تفکیک غیرقانونی زباله کرده‌اند و سرمایه‌دارانی که مافیای زباله پایتخت هستند آنها را اداره میکنند.
گزارش ما از دو محله عجیب و غریب بازیافت تهران است. هر دو در محله‌های جنوبی تهران واقع شده‌اند. در هاشم‌آباد، اتابک و محله مینایی، 350 مرکز تفکیک زباله غیرقانونی وجود دارد و در محله تقی‌آباد 50 هکتار زمین کشاورزی تبدیل به سوله‌های بازیافت غیرقانونی شده است. این افراد تحت هیچ شرایطی حاضر نیستند زندگی با زباله‌ها را رها و با شهرداری همکاری کنند چون پول‌های کلانی از داخل سطل‌های زباله به جیب می‌زنند.
چند خیابان بالاتر از شهرک ولی‌عصر(عج)، محله عجیب و غریبی است که کمتر غریبه‌ای پا به آنجا گذاشته، محله‌ای که به تقی‌آباد معروف است. اما خودی‌ها به آن سبیل‌آباد می‌گویند و بین اهالی منطقه 18 به محله ضایعاتی‌ها معروف است. بوی تعفن زباله‌ها از چند فرسخی تقی‌آباد به مشام می‌رسد. صدای سگ‌های نگهبان، ترس به جانت می‌اندازد، هرچند دقیقه، یک وانت پر از زباله داخل این محله میشود. هیچ خانه‌ای در این محله وجود ندارد، تعداد زیادی اتاقک می‌بینیم که با داربست و ایرانیت‌های کهنه درست شده‌اند.
آنهایی که به این محله رفت‌وآمد میکنند تعدادشان به 3 یا 4 هزار نفر می‌رسد. اهالی تقی‌آباد دو دسته میشوند، بیشتر آنها از توابع هشترود استان آذربایجان هستند و بقیه اتباع افغانی هستند که غیرقانونی به ایران مهاجرت کرده‌اند. کارگران غیرقانونی کمتر پول میگیرند و بیشتر در سوله‌ها کار میکنند. درآمدشان حدود یک میلیون تومان در ماه است.
- اجاره سوله یک میلیارد
سوله‌های بازیافت توسط افراد سرمایه‌دار خریداری میشود. اجاره سوله‌ها میلیونی است البته بعضی‌ها سوله را با قیمت میلیاردی سالانه کرایه میکنند. هر سوله 10 تا 40 کارگر دارد، کارگرهایی کم‌سن و سال که زباله‌ها را از سطح شهر جمع میکنند و به وانت‌بارها تحویل می‌دهند یا با گونی‌های روی دوششان تا این محله حمل میکنند. کارگرهایی که به‌صورت روزمزد برای سوله‌دارها کار میکنند روزانه 30 هزار تومان میگیرند.
البته درآمدشان بستگی به اجناسی دارد که تحویل می‌دهند. پلاستیک بیشترین خواهان را دارد و برای هر کیلوی آن 5 هزار تومان بیشتر پول می‌دهند. هر کارگری که در سوله کار میکند ماهانه یک میلیون و 200 تا یک‌میلیون و 500 هزار تومان دستمزد می‌گیرد و هرچقدر رده‌کاری در بین آنها بالاتر باشد دستمزدها هم بیشتر میشود تا اینکه به درآمد‌های میلیاردی می‌رسد. سراغ یکی از آنها میرویم. با دقت مشغول جدا کردن پلاستیک‌های رنگی از سفید است.
سر و شکلش شبیه دوره‌گردهایی که در خیابان می‌بینیم نیست. سرکارگر است. خودش میگوید 38 سالش است اما شکل و شمایلش بیشتر نشان میدهد. او میگوید: «از سال 75 در این محله مشغول کار شده‌ام. کار سختی است اما دیگر به آن عادت کرده‌ام و حتی دوستش دارم چون از همین کار نان زن و بچه‌ام را در می‌آورم.» اسمش محمد است.
تعریف میکند: «اکثر ما که در این محله کار می‌کنیم عمو و عمو‌زاده و فامیل هستیم. طایفه‌ای کار می‌کنیم. این کار درآمدش برای ما زیاد نیست ماهی 2 تا 3 تومان در می‌آوریم. اما می‌دانم صاحب سوله‌ها درآمد میلیاردی دارند.» از نحوه کارشان در این سوله‌ها می‌پرسیم. میگوید: «هر کس دنبال وسیله خاص خودش است. مثلاً ما فقط پلاستیک جمع می‌کنیم. یکی دنبال شیشه است. یکی دیگر کارتن جمع میکند. اصل کار تفکیک زباله است. بعد از آن شسته و آسیاب میشوند. در آخر به شکل مواد اولیه کارخانه‌ها درمی آیند. مشتری‌های ما بیشتر صاحب کارخانه‌های زنجان و مشهد هستند.»
- بزهکاری پشت سر زباله‌ها
در بین سوله‌های محله تقی‌آباد انواع بزهکاری‌ها و آسیب‌ها وجود دارد. از بچه‌های کار، پناهندگان غیرقانونی، اعتیاد، فروش موادمخدر و حتی تجاوز! بارها پلیس امنیت و شهرداری منطقه به حریم آنها وارد شده‌اند. سوله‌هایشان را خراب کرده‌اند اما این سوله‌های غیرقانونی درست مثل قارچ‌های سمی دوباره رشد کرده‌اند.
«محمد طارمی» معاون شهردار ناحیه 2 منطقه 18 که در سرکشی سوله‌های غیرقانونی کنار ماست، از شروع فعالیت آنها میگوید: «این افراد که بیشتر از توابع هشترود هستند اواخر دهه 60 به این محله مهاجرت و از سال 70 فعالیت غیر‌قانونی‌شان را در این محله شروع کرده‌اند.
تقی‌آباد 50 هکتار زمین کشاورزی اوقافی است که حاج آقا جراح تهرانی آن را وقف عام کرده است. کشاورزان وقتی دیدند که زمین‌هایشان دیگر حاصلخیز نیست و آبی وجود ندارد زمین‌هایشان را فروختند. این افراد سودجو زمین‌های کشاورزان را بسیار ارزان خریدند و با درگیری با مأموران انتظامی و شهرداری اقدام به ساخت سوله‌ها کردند. عده‌ای هم زمین‌ها را تصرف کرده و برای خودشان کار و کاسبی راه انداخته‌اند.»
- هر کیلو زباله 40 هزار تومان
در میان سوله‌ها گشت می‌زنیم. با صاحب سوله‌ها گفت‌وگو می‌کنیم. از اینکه درآمدهایشان آنقدر زیاد نیست و از سر ناچاری این کار را انجام می‌دهند صحبت میکنند. اما یکی از آنها که جسارت بیشتری دارد میگوید: «فردی که حالا متولی زمین‌های این محله است زمین سوله‌ها را به ما اجاره میدهد.
چند وقت پیش یکی از مستأجرهای سوله که زمان تمدید سالانه‌اش رسیده بود یک میلیارد پرداخت کرد. اگر برای ما سود دارد برای آنکه زمین‌ها را اجاره میدهد بیشتر سود دارد.» به چند کارگر اطرافش اشاره میکند و میگوید: «ما از بین همین زباله‌ها نان در می‌آوریم. پول‌مان آنقدری هست که بتوانیم زندگی‌مان را بچرخانیم.
غیرقانونی هم نیستیم برای ساخت سوله با صاحب زمین قراداد داریم.» کمی آرام‌تر میشود. می‌پرسیم این کار روزانه چقدر برایتان درآمد دارد. در جواب میگوید: «هر روز حداقل یک تن پلاستیک به دستمان می‌رسد. اگر از ساعت 6 صبح دستگاه‌ها را روشن کنیم و تا ساعت 10 شب هم کار کنیم حدود 500کیلو مواد خالص و بازیافت شده تحویل میدهیم که هر‌کیلو حدود 40 یا 50 هزار تومان میشود.» صدایش را پایین می‌آورد و طوری که فقط ما متوجه شویم میگوید: «کل این محله توسط دو یا سه نفر اداره میشود، همه این چند هزار نفر برای آن دو، سه نفر کار می‌کنیم.»
- چرا کارشان غیرقانونی است؟
ساکنان محله تقی‌آباد از مسئولان شهرداری منطقه حرف‌شنوی دارند. این را وقتی متوجه می‌شویم که وقتی ما را می‌دیدند، هر کدام جلو می‌آمدند و سعی داشتند فعالیتشان را توجیه کنند. «رضا شیرزادی» شهردار ناحیه 2 منطقه18 میگوید: «ما قصد سرکوب آنها را نداریم. سرکوب آخرین راه است. متأسفانه حمله‌ای در فضای مجازی راه افتاده که شهرداری علیه افراد متکدی و دستفروش و دوره‌گرد فلان کار را کرد. در حالی که این یکی از حربه‌های خودشان است تا بتوانند آزادانه فعالیت کنند.
ما نمی‌خواهیم آنها را سرکوب کنیم یا حتی آسیبی به آنها برسد. ما حتی نگران سلامتی افرادی که در این محله کار میکنند هستیم. بچه‌های کار که قربانی مافیای زباله هستند. مسلماً به دلیل نبود بهداشت بیمار میشوند. حداقل باید بچه‌ها را نجات بدهیم.» او ادامه میدهد:
«شنیده‌ام که می‌گویند این افراد هم کار شهرداری را انجام می‌دهند. زباله جمع میکنند، تفکیک و بازیافت میکنند پس چرا کار آنها غیرقانونی است؟ بهتر است بگویم شیوه کار آنها بدون نظارت بهداشتی باعث اتفاقات بدی میشود. این زباله‌ها بعد از بازیافت دوباره به چرخه تولید برمی‌گردد. زباله‌ای که به‌صورت غیر‌بهداشتی بازیافت شده آیا می‌تواند مواد اولیه سالمی باشد؟
به علاوه عدم نظارت بر این سوله و فعالیت این افراد باعث به وجود آمدن انواع بزهکاری و ایجاد مافیای زباله میشود که عده‌ای مثل کودکان را قربانی میکنند و خودشان سرمایه‌های هنگفت به جیب می‌زنند.» شیرزادی ادامه میدهد: « در حال حاضر شهرداری منطقه با دادستان تهران ارتباط گرفته است و از اداره برق درخواست کرده‌ایم تا انشعاب غیرمجاز برق به این محله را قطع کند. از وزارت بهداشت و سازمان محیط‌زیست در خواست کرده‌ایم در جمع‌آوری و سر و سامان دادن به محله تقی‌آباد کنار ما باشند. نیروی انتظامی دستور توقیف خودروهای غیرمجاز را صادر کرده و نهایتاً از طریق کمیسیون ماده 100 حکم قلع و قمع برای املاک غیرقانونی این محدوده صادر شده است.»
مقصدمان گاراژ «گل خندان» یکی از آلوده‌ترین واحدهای تفکیک زباله در خیابان نفیس منطقه 15 است. بررسی‌های مسئولان شهرداری منطقه 15 نشان میدهد 350 واحد غیرمجاز تفکیک زباله در محله‌های اینجا، زیرنظر افراد سودجو و مافیای زباله فعالیت میکنند و از کودک 10 ساله گرفته تا پیرمرد 70 ساله با جمع‌آوری زباله به این مکان مراجعه و در ازای تحویل زباله مبلغ بسیار ناچیزی دریافت میکنند. درحالی‌که درآمد حاصل از تفکیک برای صاحبان گاراژهای زباله روزانه بین 3 تا 4 میلیون تومان است.
درواقع حقوق بسیار اندکی به زباله‌گردها می‌رسد و بقیه وارد جیب مافیای این بخش میشود. همین‌که قدم به این محدوده می‌گذاریم، بوی نامطبوع حاصل از تلنبار زباله‌ها نفس کشیدن را سخت میکند. در مقابل گاراژ چند پیرمرد با چرخ‌دستی مستعمل، گونی‌هایی مملو از نان خشک و زباله را حمل میکنند و داخل گاراژ نیز انواع زباله از نان خشک و بطری گرفته تا زباله‌های الکترونیکی دیده میشود.
صاحب گاراژ پیرمرد 70 ساله‌ای است که 5 کارگر زیر دست او کار میکند و تا متوجه میشود خبرنگارهستیم مدام زیر لب میگوید: «ما اینجا تخلف نمی‌‌کنیم و فقط به چند آدم بدبخت و بیچاره نان می‌‌رسانیم.» مالک گاراژ پیشنهادهای مختلف رشوه به ما میدهد تا بی‌خیال ماجرا شویم اما هدف ما مشخص است. قیمت پسماند خشک در این واحدها در مقایسه با غرفه‌های بازیافت 2 برابر و در مواردی 4 برابر است به‌عنوان مثال هر‌کیلوگرم پلاستیک درهم، در غرفه‌های بازیافت 700تومان و در واحدهای غیرمجاز هزار و 500 تومان خریداری میشود و همین موضوع انگیزه شهروندان را برای تحویل پسماند به این واحدها بیشتر میکند.
- آسیب پنهان در دل زباله
به گواهی اهالی محله مینابی بیشترین مراجعان واحدهای غیرمجاز تفکیک زباله و واحدهای ضایعاتی معتادان هستند. «محمدباقر یزدانی» شورایار محله مینابی دراین‌باره میگوید: «بزرگ‌ترین معضل این واحدهای تفکیک زباله و واحدهای جمع‌آوری ضایعات، تردد معتادان در محله‌های مختلف به‌ویژه محله مینابی است.
از نوجوان 13 ساله گرفته تا پیرمرد 70 ساله به این واحدها مراجعه میکنند و در ازای اندک زباله‌ای که از میان مخازن جمع‌آوری میکنند، مواد مخدر میگیرند. معتادان در همین مکان موادمخدر دریافت و استعمال میکنند و وسایل باقی‌مانده از موادمصرفی‌شان را در میان انبوه زباله به جا می‌‌گذارند. بارها مسئولان شهرداری منطقه به این واحدها مراجعه و شرایط را بررسی کرده‌اند اما تاکنون راه‌حلی برای مافیای زباله و فروشندگان مواد مخدر در این واحدها پیدا نشده است.»
- زباله‌ها از کجا می‌‌آیند؟
در یک گوشه مقدار زیادی نان خشک تلنبار شده و در گوشه دیگر کارگری روی کوهی از زباله، مشغول تفکیک پلاستیک‌هاست. در نگاه اول به فکر فرو میرویم که همه زباله‌های داخل گاراژ مربوط به منطقه 15 است یا نه؟ که «مهدی عبدالحسینی» رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه در این باره میگوید: «تمام زباله های واحدهای تفکیک برای یک منطقه خاص نیست و پشت پرده این بازی کثیف، فرش مافیای فعال زباله پهن است.
عده‌ای سودجود در تمام مناطق، افراد نیازمند از جمله اتباع خارجی و بی‌سرپناه را به خدمت میگیرند و این افراد مخازن آلوده زباله را برای جمع‌آوری مقداری زباله و ضایعات و... زیرورو میکنند.» مرد جوان دستکش کثیف و پاره‌ای به دست دارد و معلوم است ماسک کهنه روی صورتش جلوی هیچ آلودگی‌ای را نمی‌گیرد و همچنان به تفکیک زباله ادامه میدهد.
«دوشنبه قربان‌زاده» یکی از فعالان این گاراژ که حدود 3 سال است در اینجا فعالیت دارد، درباره سرنوشت زباله‌ها میگوید: «بعد از رساندن زباله به این مکان، انواع پلاستیک را از زباله‌های مختلف جدا و هر دسته را در گوشه‌ای از واحد دپو می‌گذاریم و در پایان روز بار کامیون می‌کنیم و به مکان‌هایی خارج از شهر مانند کهریزک و ورامین انتقال میدهیم. روزانه بین یک تا 5 تن زباله در این گاراژ تفکیک میشود.»
- آلودگی و بیماری در قلب محله
تعدادی از ساکنان خیابان نفیس که متوجه حضور خبرنگاران و مسئولان شهرداری در این گاراژ شده‌اند ناگهان وارد گاراژ میشوند. «عزیزه ناظمی» یکی از همسایگان مجاور این مرکز با گله از وضع موجود درباره آلودگی و انتشار بوی نامطبوع اینجا میگوید: «حدوداً از 20 سال پیش در این محله زندگی می‌‌کنم.
چند سالی است پنجره خانه‌ام به روی این زباله‌ها باز میشود و چون هر روز مقدار زیادی زباله به اینجا می‌آید و مدت زمان زیادی کارگران برای تفکیک زباله‌ها صرف میکنند، تا زمان بارگیری مجدد کامیون‌ها، بوی نامطبوعی همیشه در اینجا استشمام میشود. سال گذشته به دلیل آلودگی‌ها کودک خردسال یکی از همسایگان به بیماری پوستی مبتلا شد و والدینش از این محله نقل مکان کردند.»
- رکورددار واحدهای تفکیک
خودروهای حامل زباله در معابر این محدوده بسیار دیده میشود چراکه مقصد بسیاری از افراد سودجو برای راه‌اندازی کارگاه‌های تفکیک زباله منطقه 15 است. رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه 15 در این باره میگوید: «منطقه 15 در مقایسه با مناطق دیگر تعداد زیادی واحدغیرمجاز تفکیک زباله دارد.
از سال گذشته تاکنون 350 واحد غیرمجاز در اینجا توسط اداره ساماندهی صنایع و مشاغل شناسایی شده که منطقه 15 در مقایسه با مناطق دیگر در این زمینه از آمار بالایی برخوردار است و بیشتر زباله‌ها از مناطقی از جمله یک، 4 و 14 به اینجا آورده میشود.» عبدالحسینی می‌‌افزاید: «در این میان یکی از دلایل ازدیاد تعداد واحدهای تفکیک زباله در منطقه 15، قیمت پایین اجاره‌بهای واحدها و گاراژهای تجاری است که انگیزه سودجویان را برای راه‌اندازی شغل جدید بیشتر میکند.
همچنین این منطقه ورودی و خروجی شهر در محدوده جنوب‌شرق پایتخت بوده و دسترسی سایر محله‌ها به کارخانه‌های اطراف کهریزک و ورامین بهتر است.» اما رئیس کمیسیون محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران «زهرا صدراعظم نوری» دراین‌باره به خبرنگار همشهری محله میگوید: «یکی از معضلات شهر تهران فعالیت صنایع و مشاغل مزاحم است که با ایجاد آلودگی محیط‌زیست را به شدت به مخاطره می‌‌اندازند و به دلیل اینکه زباله‌ها در یک فرایند حساب شده، تفکیک نمی‌‌شوند باعث ایجاد انواع آلودگی میشوند.
مسئولان اداره ساماندهی صنایع و مشاغل شهرداری مناطق به استناد بند 20 ماده 5 قانون شهرداری‌ها واحدهای غیرمجاز را جمع‌آوری میکنند. از دیدگاه قانونی این افراد مجوزی از مراجع ذی‌صلاح ندارند. یکی از مشکلاتی که بارها شاهد آن بوده‌ایم، تعطیلی یک واحدغیرمجاز تفکیک زباله در یک نقطه و ادامه فعالیت همان واحد در نقطه دیگری است.» او درباره راهکار حل این مشکلات می‌‌افزاید: «تنها راهکار جلوگیری از شروع فعالیت آنها، تفکیک زباله از مبدأ ابتدا توسط شهروندان و در مرحله بعد توسط پیمانکاران شهرداری در مراکز مجاز تفکیک زباله است.
زباله‌ها باید جوری تفکیک شوند که هیچ باقیمانده‌ای برای تفکیک مجدد نماند. برخی از افراد عنوان میکنند که می‌‌توان از افراد مشغول کار در مراکز غیرمجاز به‌عنوان نیروی کار در مراکز مجاز استفاده کرد که باید گفت کسانی که در مراکز غیرمجاز به کار گرفته میشوند، به‌صورت مستقیم ذینفع نیستند و در پشت پرده توسط یک شبکه مافیایی اداره میشوند و سود اصلی به جیب آنها می‌‌رود. این افراد هرگز حاضر به همکاری با شهرداری‌ها نخواهند شد.»