این گنجینه «موزه» نیست اما تماشای بزرگ‌ترین گنجینه حجمی جواهرات دنیا چنان جاذبه‌ای برای گردشگران دارد که آن را در ردیف پربازدیدترین مجموعه‌‌های شهر تهران قرار داده است. گنجینه جواهرات ملی داستان جواهراتی را روایت می‌کند که در طول تاریخ از ینگه دنیا سرانجام سر از تهران درآورده و در روزگار نه چندان دور، زندگی روزمره دربار را رتق و فتق می‌کرد. این گنجینه سال 1339 همزمان با تأسیس بانک مرکزی به‌صورت فعلی گردآوری و نگهداری شد. بهای بازدید از این گنجینه برای بازدیدکنندگان داخلی 4هزار تومان است.
گنجینه جواهرات ملی گاوصندوق بزرگی است 2طبقه پایین‌تر از سطح همکف ساختمان بانک مرکزی. هر فلزی که در این گنجینه به چشم می‌خورد از جنس طلا، پلاتین و نقره است و سنگ‌های قیمتی از جمله الماس، یاقوت، زمرد، مروارید، لعل و فیروزه زینت‌بخش اشیای موجود در گنجینه جواهرات ملی هستند. ایده جمع‌آوری جواهرات قیمتی و نایاب برای نخستین بار از دوره صفویه شکل گرفت و در طول 2قرن حکومت صفویه، کارشناسانی برای تشخیص ارزش سنگ‌های قیمتی و خریداری و جمع‌آوری آن گماشته شدند. بازارهای هند و عثمانی و برخی از کشورهای اروپایی محل خرید این جواهرات بود. این گنجینه در اواخر حکومت صفویه با حمله محمود افغان به اصفهان از بین رفت و پراکنده شد.
بعدها نادرشاه برخی از این جواهرات را به واسطه لشکرکشی به هندوستان به ایران بازگرداند. جنگ‌ها و افت و خیزهای سیاسی همیشه فرصتی بود برای دست درازی به این گنجینه و تاراج آن. یکی از معروف‌ترین جواهرات به تاراج رفته ایران الماس «کوه نور» است که توسط «احمد شاه درانی» و «رنجیت سینک» به هندوستان رفت و با شکست هند در مقابل انگلستان، کمپانی هند شرقی آن را صاحب و به ملکه ویکتوریا اهدا شد.
الماس «دریای نور» هم که بزرگ‌ترین الماس صورتی رنگ دنیاست هنوز در گنجینه جواهرات ملی وجود دارد. ناصرالدین‌شاه برای مدتی از این الماس به‌عنوان زینت تاج شاهی خود استفاده می‌کرد. این الماس هرمی شکل، قاعده‌ای به طول 4 در 3 سانتیمتر دارد.
- درخشنده‌ترین سنگ‌های قیمتی دنیا
اغلب اشیایی که اکنون در گنجینه جواهرات ملی به نمایش گذاشته شده است در دوره قاجار جمع‌آوری شده و بخشی از آنها اهدایی کشورهای مختلف به دربار قاجار هستند. اشیای مرصع به سنگ‌های زینتی از جمله یاقوت و الماس و زمرد تعدادی از ویترینها را به خود اختصاص داده است.
درهای مخصوص برای گرم نگهداشتن غذا و ظروفی مثل تنگ و جام در ویترین‌های گنجینه جواهرات ملی جا خوش کرده است. حتی اسب‌ها و چارپایان دربار هم از قافله جواهرات زینتی جا نمانده‌اند و وسایلی برای تزیین آنها از دوره قاجار در گنجینه به چشم می‌خورد. اکنون تنها 60درصد از جواهرات ملی در گنجینه بانک مرکزی به نمایش گذاشته شده است و 40درصد آن در مخازن نگهداری می‌شود.
تعداد جواهرات خالص موجود در گنجینه به اندازه‌ای زیاد بود که ناصرالدین شاه برای جمع شدن این جواهرات در کنار یکدیگر و جلوگیری از گم شدن آن به «ابراهیم زرگرباشی» دستور داد فکری برای آنها کند و شیءای را بسازد که بتوان از این جواهرات برای تزیین آن استفاده کند.
«کره جواهرنشان» که تلألو آن از هر کنج گنجینه جواهرات ملی به چشم می‌خورد یکی از اشیایی است که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده است. این کره در مجموع نزدیک به 38کیلوگرم وزن دارد و 34کیلوگرم آن طلای خالص و برای تزیین آن از سنگ‌های گرانقیمت استفاده شده است.
51هزار و 366 قطعه جواهر برای ساخت این کره به کار رفته است. خشکی‌ها به وسیله یاقوت و دریاها به وسیله زمرد نشان داده شده‌اند. خط استوا و سایر خطوط جغرافیایی مزین به الماس و آسیای جنوب‌شرقی، ایران و انگلستان با سنگ الماس نشان داده شده است. اسم برخی از کشورهای مهم از جمله ایران هم روی نقشه به کمک جواهرات نوشته شده است. این کره سال 1252 خورشیدی و تنها برای سوار کردن جواهرات روی پایه‌ای از طلا ساخته شد. با وجود چنین راهکارهایی هنوز هم در گنجینه جواهرات ملی تعداد زیادی از سنگ‌های قیمتی بدون اینکه روی شیءای سوار شده باشند وجود دارند و مشتی از درخشان‌ترین لعل‌ها، زمردها، یاقوت‌‌ها، فیروزه‌ها و الماس‌ها را در پشت هر ویترین می‌توان به چشم دید.
- مرواریدهای غلتان
تاج‌ها بخشی از چشمنوازترین اشیای گنجینه جواهرات ملی را به خود اختصاص داده‌اند. از تاج کیانی تا تاج پهلوی و تاج‌های مختلفی که فرح دیبا در روز تاجگذاری و مراسم مختلف رسمی بر سر می‌گذاشت و به‌صورت اختصاصی ساخته شده بودند در این مجموعه به چشم می‌خورد.
تاج کیانی با تزییناتی از مروارید و زمرد و یاقوت تاجی است که به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد و مورد استفاده تمام شاهان قاجار بود. سنگینی وزن این تاج باعث شده بود تا در این دوره پادشاهان از شییءای به نام «جقه» به‌عنوان نشان پادشاهی خود استفاده کنند و تاج تنها در ساعات محدودی از مراسم رسمی مثل تاجگذاری بر سر پادشاهان قرار می‌گرفت و روی سینی‌های مرصع از طلا با تزیینات بسیار حمل می‌شد.
جقه، نشان‌هایی ساخته شده از جواهر است که در پیشانی تاج و کلاه شاهی قرار می‌گرفت و نماد و نشان همایونی بود. تعدادی از این جقه‌های الماس‌نشان پشت ویترین‌های گنجینه جواهرات ملی به چشم می‌خورد. یکی از دیدنی‌ترین ویترین‌های این مجموعه، ویترین مخصوص مرواریدهای خلیج‌فارس است.
شرابه‌های مروارید که از دور شبیه رشته‌های نخ به نظر می‌رسند برای تزیین کنار پرده و تخت به کار می‌رفتند. در این ویترین زیباترین و ارزشمندترین مرواریدهای خلیج‌فارس را می‌توان دید که گردترین آنها کنار هم چیده شده و رشته گردنبندی را می‌سازند. مرواریدهایی که اشکال نامنظم دارند به کمک قوه تخیل جواهرسازان معروف، به پرنده و پروانه و اشکال دیگر تبدیل شده‌اند تا ارزش آنها را حتی بیشتر از مرواریدهای گرد و غلتان کند.
- قصه تخت طاووس
لباس‌های همایونی، لباس‌های مخصوص اتابک صدراعظم، عصای مخصوص اتابک و... از جمله اشیای مورد استفاده در دربار بودند. این لباس‌‌ها تار و پودی از طلا، تزییناتی از مروارید و سنگ‌های قیمتی روی خود دارند. کمربندها و شمشیرهای مرصع هم بخش دیگری از ویترینها را به خود اختصاص داده‌اند. در میان جواهرات به نمایش درآمده در این گنجینه از دوره قاجار جای خالی جواهرات زنان به خوبی به چشم می‌خورد.
مگر ساعت‌های جیبی و جعبه‌های جواهر که آن هم اغلب هدیه‌ای از طرف شاهان دولت‌های اروپایی به دربار قاجار است. نمونه‌ای از اشیایی که با رشته‌های طلا بافته شده‌اند هم زینت‌بخش گنجینه جواهرات ملی هستند. تخت نادری همان تختی است که فتحعلی‌شاه و دیگر شاهان قاجار هنگام اردو زدن بیرون از شهر، قطعات آن را از هم جدا و در محل مقرر آن را دوباره روی هم سوار می‌کردند؛ تختی که علاوه بر تزیینات چوبی چشمنواز و زیبا، نگین‌های متعددی از جواهر روی آن حک شده است.
تخت دیگر معروف این گنجینه «تخت طاووس» یا «تخت خورشید» است؛ این تخت به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد و برای تزیین آن از جواهرات موجود در خزانه استفاده کردند. خورشید مرصع به جواهر بالای این تخت نصب شده بود و به همین دلیل به آن تخت خورشید می‌گفتند. بعد از اینکه فتحعلی‌شاه با طاووس تاج‌الدوله ازدواج کرد این تخت را به افتخار او تخت طاووس نامگذاری کرد. این تخت تا مدت‌ها در کاخ گلستان نگهداری می‌شد اما در آغاز دهه 60 به دلیل همخوانی آن با اشیای موجود در گنجینه جواهرات ملی به جمع این نمایشگاه پرزرق و برق پیوست.