مساحت جنگلهای آمازون ۵٫۵ میلیون کیلومتر مربع است که بین ۹ کشور تقسیم شده است.
این منطقه جنگلی که تماماً از درختان پهنبرگ تشکیل شده و رودخانه آمازون نیز از میان آن میگذرد، بخشهایی از کشورهای برزیل (۶۰ درصد)، پرو (۱۳٪)، کلمبیا (۹٪)، ونزوئلا (۵٪)، بولیوی (۵٪)، گویان (۳٪)، سورینام (۲٪)، اکوادور (۱٫۵٪) و گویان فرانسه (۱٫۵٪) را در برمیگیرد. جنگل آمازون نامزد قرار گرفتن در فهرست عجایب هفتگانه جدید است.
بیشتر مساحت جنگلهای آمازون در حوضه آبریز رود آمازون و ۱۱۰۰ شاخه آن واقع شده است. این حوضه آبریز بین ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلیون سال پیش در دوران دیرینهزیستی شکل گرفته است. اهمیت جنگل آمازون در تنوع زیستی گونههای گیاهی و جانوری آن و همچنین در نقش مهم این جنگل در جذب گاز دیاکسید کربن از هوا و تولید اکسیژن به جای آن است. جنگل آمازون حدود نیمی از اکسیژن جو زمین را تولید میکند. از جنگلهای آمازون به عنوان بزرگترین میراث طبیعی جهان یاد میشود و برخی آن را «ریههای کره زمین» مینامند. در نیم قرن گذشته جنگل بارانی آمازون تقریباً بیست درصد کوچکتر شده است. با تخریب جنگلها، در درازمدت با برهم خوردن «ثبات کربن» در جو زمین، الگوهای بارندگی در سراسر جهان نیز تغییر خواهد کرد و کشاورزی با بحران روبرو خواهد شد.
جنگلهای بارانی آمازون در تمام فصول سال دارای هوایی گرم با رطوبتی بسیار زیاد است. میانگین دما در مرکز آمازون، در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد (۸۶ درجه فارنهایت) غربیترین بخش این منطقه، در حدود ۲۵ درجه سانتیگراد (۷۶ درجه فارنهایت) است. تقریباً هر روزه باران سنگینی در سرتاسر آمازون میبارد.
بزرگترین شهر ناحیه آمازون واقع در شمال شرق برزیل، شهر مانائوس است که یکی از شهرهای میزبان جام جهانی فوتبال بوده است. آب و هوای تمامی مناطق آمازون گرم و شرجی است.
رود آمازون از کوههای آمریکای جنوبی سرچشمه میگیرد و با گذر از یک مسیر بسیار پر پیچ و خم و عبور از کشورهای متعدد به سمت شرق و اقیانوس اطلس میرود. از آن جا که دهانه این رود خیلی عریض است در برخی از نقاط آن قابل کشتیرانی است. آب گرم و نسبت راکد این رودخانه باعث شده است محلی مناسب برای زندگی برخی از حیوانات بسیار عجیب کره زمین باشد. برای نمونه دلفین صورتی که به زبان محلی بوتو نامیده میشود، یکی از نادرترین دلفینها در سراسر دنیاست که در میان آبهای رودخانه پهناور آمازون زندگی میکند. بر اساس گفتههای دانشمندان رودخانه آمازون نزدیک یه یازده میلیون سال است که همچنان جاری است.
نام
نام رودخانه آمازون (و مشتق از آن، نام جنگل آمازون) را کاشف اسپانیایی، فرانسیسکو ده اوریانا بر این رود گذاشت. او در آن زمان با جنگجویان زن از قبیله تاپویاس برخورد کرد و آنان او را به یاد قبیلهای از زنان رزمنده به نام آمازونها انداخت که در اساطیر و تواریخ یونانی از آنها نام برده شده است. آمازونها در اصل گروهی از سکاهای ایرانیتبار آسیای میانه بودند که در بین آنها زنان به همراه مردان میجنگیدند. واژه آمازون از زبان سکاییها آمده و واژهای است ایرانی به شکل «همهزن» در معنی «با هم جنگیدن، همرزمی».
بومیان
امروزه در بخش برزیلی جنگلهای آمازون بیش از ۲۴ میلیون نفر زندگی میکنند که شامل صدها هزار مردم بومی است که به ۱۸۰ قبیله گوناگون تعلق دارند.
شواهد ژنتیک و مردمشناختی نشان میدهد که مردم بومی آمازون سرخپوستانی هستند که ریشه آنها مانند دیگر سرخپوستان آمریکا به مهاجرانی باز میگردد که بین ۱۳ هزار تا ۱۷ هزار سال پیش از سیبری آغاز به حرکت کردند. این مهاجران در پایان واپسین عصر یخبندان یعنی زمانی که تنگه برینگ هنوز به شکل پلی یخزده قاره آسیا را به قاره آمریکا متصل میکرد از این تنگه گذشته و به آمریکای شمالی رسیدند. نوادگان این مهاجران مدتها بعد از سوی شمال غرب آمازون به منطقه آمازون وارد شدند.
شواهد باستانشناختی از کاوشهای کاورنا داپدرا پینتادا نشان میدهد که نوع بشر برای نخستین باز دستکم ۱۱۲۰۰ سال پیش در آمازون سکونت گزید.
جنگلهای آمازون مامن بیش از ۱۸۰ قبیله بومی است. در اعماق این جنگلها هنوز قبایلی از بومیان زندگی میکنند که تاکنون با دنیای امروز و مردمان شهرنشین تماسی نداشتهاند. هر از گاه خبری از کشف یکی از قبیلههای ناشناخته آمازون در رسانههای دنیا شنیده میشود. البته نزدیک به بیست میلیون نفر هم در قلب قبیلههای مختلف در اطراف زندگی میکنند که به بشر امروزی نزدیکتر هستند. دولت برزیل برای حفظ فرهنگ و اصالت این بومیان که هر یک احتمالاً زبان و آیینهای منحصر به فردی دارند، بخشهای بزرگی از جنگلهای آمازون را تحت حفاظت قرار داده است. نیمی از جمعیت قبایل جنگل آمازون طی سالیان متمادی بر اثر بیماری، گرسنگی و جنگ جان خود را از دست دادهاند.
هر سال در ماههای ژوئن و اوت، قبایل مستقر در جنگل آمازون و شهرهای اطراف جشنی به نام کوارپ برگزار میکنند. در این جشن که در واقع برای بزرگداشت رفتگانشان برپا میشود، هر قبیله رقص، غذاهای بومی و آیینهای خود را به نمایش میگذارد. ورود غریبهها به این جشن برای تماشا تنها با اجازه رؤسای قبایل امکانپذیر است. تحقیقات نشان میدهند که در حال حاضر نزدیک به ۵۰ قبیله در آمازون زندگی میکند که هنوز هم کاملاً با دنیای بیرون بیگانه هستند و هیچ ارتباطی با خارج ندارند.
در یکی از آخرین تلاشها، قضات دیوان عالی برزیل به حفظ یک منطقه اختصاصی سرخپوستان در ایالت شمالی رورایما به عنوان یک سرزمین واحد و یکپارچه رای دادند. این منطقه اختصاصی به نام «راپورت سرا دو سول» به مساحت بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار در کنار مرز ونزوئلا محل زندگی حدود ۲۰ هزار سرخپوست منطقه آمازون است.
نخستین اروپایی که موفق شد کل درازای رودخانه آمازون را با قایق طی کند فرانسیسکو ده اوریانا بود که این کار را در سال ۱۵۴۲ انجام داد. در کرانههای این رود در آن زمان سکونتگاههایی وجود داشته که ساکنان آن بعداً به خاطر دچار شدن به بیماریهای اروپایی نظیر آبله از بین رفتند.
تنوع زیستی
آمازون بالاترین تنوع زیستی را در جهان دارد. شمار درختان این جنگل ۳۹۰ میلیارد اصله برآورد میشود که شامل ۱۶ هزار گونه درخت میشود.
در جنگلهای آمازون حدود دو نیم میلیون گونه از حشرات و دهها هزار گونه گیاه زندگی میکنند. شمار گونههای پرندگان و پستانداران آمازون در حدود دو هزار گونه است. تاکنون دستکم ۴۰٬۰۰۰ گونههای گیاهی، ۲۲۰۰ گونه ماهی، ۱۲۹۴ گونه پرنده، ۴۲۷ گونه از پستانداران، ۴۲۸ گونه دوزیست و ۳۷۸ گونه از خزندگان بهطور علمی در منطقه آمازون بررسی و طبقهبندی شدهاند.
یکپنجم تمامی گونههای پرندگان جهان در جنگلهای آمازون زیست میکنند و یکپنجم از گونههای ماهیان جهان نیز ساکن رودخانهها و آبهای روان آمازون هستند.
شماری از گونههای موجود در آمازون از گونههای پرخطر برای انسان و دیگر حیوانات هستند، از جمله کیمن سیاه، جگوار، شیر کوهی و آناکوندا. در رودخانهها نیز مارماهی برقی میتواند باعث مرگ شود و ماهیان درندهای به نام پیرانیا هم بدن انسان را گزیده و شدیداً زخمی میکنند. قورباغه زهرآگین هم از جانداران سمی خطرناک این نواحی است و خفاش خونآشام که در داخل جنگلهای بارانی آمازون ساکن است از ناقلان بیماری هاری بهشمار میآید. مالاریا، تب زرد و تب دنگی نیز از بیماریهایی است که احتمال ابتلا به آنها در جنگلهای آمازون هست.
درختهایی که در معرض خطر انقراض قرار دارند، گونههایی مانند گردوی برزیلی و نخل هستند که زندگی ساکنان آمازون به میوه، دانه، پوشال و خواص دارویی آنان وابسته است. این درختان نقش مهمی در پایداری خاک و تعدیل آب و هوا ایفا میکنند.
تهدید آمازون
بخش برزیلی آمازون طی چهل سال گذشته (تا ۱۳۶۹ خورشیدی) بیش از ۱۸ درصد از جنگلهای خود را از دست داده است که مساحتی برابر با مساحت کالیفرنیا را در بر میگیرد. بریدن درختها برای چوب، گسترش کشتزارهای سویا و ایجاد دامداری باعث این جنگلزداییها بوده است.
جنگلهای آمازون نقش بزرگی در تصفیه هوای زمین دارند و برای همین دولت برزیل در سال ۲۰۰۹ متعهد شد تا جلوی جنگلزدایی را در این کشور بگیرد. برزیلیها متعهد شدهاند که تا سال ۲۰۲۰ میلادی ۸۰ درصد از جنگلزدایی در کشورشان را به نسبت آنچه که بهطور متوسط بین ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵ روی داده بود، کم کنند. علیرغم اظهارات مقامات دولتی برزیل مبنی بر اقدام برای حفظ آمازون، سالانه بطور متوسط ۱۹٬۴۰۰ کیلومتر مربع از آن جنگل برای چنین مصارفی نابود میشود.
به موجب نتایج پژوهشهای محققان اداره هواشناسی بریتانیا، در دیدی محافظهکارانه، افزایش متوسط دما به اندازه دو درجه سلسیوس (سانتیگراد) بالاتر از متوسط دما در دوران پیش از صنعتی شدن، سبب نابودی ۴۰ درصد پوشش جنگلی آمازون تا پایان قرن جاری میلادی خواهد شد. در همین سناریوی محافظهکارانه، افزایش متوسط دما به اندازه سه درجه، سبب نابودی ۷۵ درصد پوشش جنگلی در منطقه آمازون خواهد شد.
اما جنگل آمازون که به «ریه تنفسی کره زمین» شهرت یافته تنها توسط افزایش دما تهدید نمیشود، بلکه قطع درختان و تخریب عمدی جنگل برای مصارف گاوداری و کشاورزی هم به مشکلات افزوده است.
طرفداران محیط زیست رفع ممنوعیت فروش محصولات اصلاح ژنتیکی شده در برزیل را نیز تهدید جدی برای جنگلهای بارانی آمازون میدانند. در قانون جدید، عرضه و کشت محصولات اصلاح ژنتیکی شده به ویژه سویا برای صادرات تأیید شده است. شرکتهای زیستفناوری و کشاورزان بزرگ برندگان این قانون جدید محسوب میشوند. هرچند این اقدام و همچنین قانونی شدن تحقیقات بر روی سلولهای بنیادی جنین انسان از دید مردم برزیل حرکتی به سوی برزیل نوین است؛ اما طرفداران محیط زیست میگویند جنگلهای بارانی و کشاورزان کوچک بازنده ماجرا هستند. طرفداران محیط زیست نگران هستند محصولات اصلاح ژنتیکی شده، گونههای بومی را نابود کند، در زنجیره غذایی اختلال به وجود آورد و امکان ورود این محصولات به مناطق جدید مانند جنگلهای پاکسازیشده آمازون را فراهم سازد. تخریب بزرگترین جنگل بارانی جهان طی دو سال گذشته برای دومین بار به بالاترین حد خود رسید. سال گذشته بخشی از جنگل آمازون به وسعت ۲۳ هزار کیلومتر مربع نابود شد. طرفداران محیط زیست میگویند دامداران و چوببرها درختان جنگلهای بارانی و علفزارهای استوایی را نابود میکنند و کشاورزان زمینهای خالی شده از درخت را به کشتزار تبدیل میکنند.
از طرفی آزادراهی که در آمریکای جنوبی کشیده میشود و از جنگلهای آمازون عبور میکند، نیز در تخریب این جنگلها نقش مهمی دارد. از طرف دیگر، دادگاهی در برزیل با احداث سومین سد بزرگ جهان روی رودخانه ژینگ و در قلب جنگلهای آمازون موافقت کرده است.
در سال ۱۳۹۴ خورشیدی (۲۰۱۵ میلادی) اعلام شد که برزیل و پرو با پیشنهاد چین برای احداث راه آهن در آمازون موافقت اولیه کردهاند. در صورت احداث، طول این راه آهن به بیش از ۵ هزار کیلومتر میرسد و ریو دو ژانیرو، دومین شهر بزرگ برزیل در حاشیه اقیانوس اطلس را به بندری در پرو در اقیانوس آرام متصل میکند. توسعه این خط آهن از هزینه صادرات مواد خام و فراوردههای کشاورزی به چین کم میکند اما مخالفان طرح میگویند ساخت و ساز برای ایجاد راهآهن ممکن است به جنگلهای بکر آمازون لطمه بزند.
هم در سال ۲۰۰۵ و هم در سال ۲۰۱۰ میلادی جنگلهای آمازون دچار خشکسالی شدید شدند که نابودی گیاهی بزرگی را در مناطق مختلف رقم زد. یک مطالعه جدید نشان میدهد که در صورت افزایش سه سانتیگرادی میانگین دمای جهان، حدود ۷۵ درصد از جنگلهای آمازون نابود خواهند شد.
برج دیدبان آمازون
دکلی به ارتفاع ۳۲۵ متر که از برج ایفل نیز بلندتر است، در قلب جنگل آمازون و در میان درختان تنومند آن ساخته شده است. این دکل برای مشاهده تغییرات شیمیایی در راستای مطالعه تغییرات اقلیمی در سطح جهان احداث شده است. جنگل آمازون با تولید نیمی از اکسیژن جو زمین، تأثیری فوقالعاده بر روی آن میگذارد. این برج عمدتاً به دنبال گازهای گلخانهای همچون دیاکسید کربن، مونوکسید دی نیتروژن و ازون است که جو را گرم میکنند. تمام دادههای جمعآوری شده توسط این برج که قرار است به مدت ۳۰ سال به فعالیت بپردازد، در قالب الگوهایی به ثبت میرسد تا امکان پیشبینی تغییرات اقلیمی فراهم شود و بر روی تصمیمات دولت درباره محیط زیست تاثیر بگذارد. انتظار میرود که این برج در ابتدای سال ۲۰۱۷ بهطور کامل آماده استفاده باشد. برج بلند دیدبان آمازون پروژه مشترک مؤسسه ملی برزیل در امور تحقیقات آمازونی و موسسه آلمانی ماکس پلانک است.
سفر گرد و غبار صحرا تا آمازون
هر سال جریانی از گرد و غبار صحرای بزرگ آفریقا سراسر اقیانوس اطلس را از شرق به غرب طی میکند و به جنگلهای آمازون میرسد. این گرد و غبار به خاکهای آمازون که بر اثر بارانهای تند و سیلاب فسفر خود را از دست دادهاند، فسفر میرسانند. پژوهشها نشان داده است که در مدت هفت سال، بطور متوسط هر سال ۲۸ هزار تن خاک به منطقه جنگلی آمازون در آمریکای جنوبی منتقل شده است. این خاک دارای ۲۲ هزار تن فسفر بوده، که عامل غذایی حیاتی در رشد گیاهان و ماده اصلی کودهای تجارتی است. دانشمندان با استفاده از ماهواره توانستهاند گرد و غبار صحرا و عبور آن از اقیانوس اطلس را ردگیری کنند.