حرف‌هایی مثل اهمیت این سنت تاریخی، لذت دید و بازدید و دورهمی با اقوام و آشنایان، شنیدن حکایت‌هایی از کتاب‌های کهن، ردیف‌کردن تاریخچه مستدل یا غیرمستدل و زاییده افکار، خواص نوشیدنی‌ها و خوراکی‌ها و انواع و اقسام تفسیرهای فرهنگی و اجتماعی به فراخور دانش و آگاهی‌مان در آستین آماده داریم تا سر بزنگاه این اطلاعات را رو کنیم. اما واقعیت این است که در روزگار وای فای و اینترنت ۴G و دلار ۱۰ هزار تومانی و تحریم و گرانی و چه و چه خیلی سخت است که این حرف‌ها را دوباره و دوباره با بیان بامزه و طنزآمیز سرهم کرد و تحویل کسی داد.
باید پذیرفت شب یلدا هم مثل بسیاری از چیزهای دیگر در طول سالیان دراز در جامعه ما تغییر کرده و آنچه باقیمانده شباهت زیادی به سنتی که ۱۰۰سال پیش به نام شب چلّه برگزار می‌شده ندارد و تنها سایه‌ای از آن بجا مانده است. اما به هر حال در همین زندگی ماشینی پرتلاطم هم می‌توان برای فراموش‌کردن اینکه چقدر درگیر چیزهای بی‌حاصل شده‌ایم، به دلخوشی‌های کوچک و مهمی مثل شب یلدا، جدا از همه کلیشه‌ها، دل‌بست و محتاج بود. اصلا هر رسم و سنتی در گردنه‌های تاریخی و اجتماعی ارزش و اهمیت خود را به اثبات می‌رساند.
اما اگر بخواهیم ذهن‌مان را نسبت به شب یلدا نو کنیم، هیچ‌چیز بهتر از پرداختن به خوراکی‌ها و غذاها و دسرهای دوست‌داشتنی بر سر سفره و میز شب‌نشینی، این شب را طراوت نمی‌بخشد. اگر از افسانه‌ها و اسطوره‌های پشت هر یک از این خوراکی‌ها بگذریم، طعم انار دانه‌شده گلپری، هندوانه، خرمالو و آجیل چند مغز آن هم وقتی که همه اعضا دور هم جمع‌اند و گل می‌گویند و گل می‌شنوند، بزرگ‌ترین امید هر ایرانی به تداوم این سنت کهن است. ما هم به همین دلیل تصمیم گرفتیم در این شماره سراغ جادوی خوراکی‌های یلدایی برویم و حتی از اساطیر و افسانه‌های موجود درباره آنها بگوییم. باشد که سفره‌های شب یلدایتان رنگارنگ، جمعتان جمع و تنور دلتان گرم باشد.
- هندوانه بخور تا از سرمای زمستان در امان باشی
شب یلدا را همه به دورهمی و قصه‌گویی و مرور خاطرات و در آخر گرفتن فال حافظ و شاهنامه‌خوانی می‌شناسند اما این همه آنچه پیشینیان باور داشتند نیست. اینکه چه میوه و چه خوراکی‌هایی در این شب بخورند هم برای آنها فلسفه و ماجرای خودش را دارد و آن‌قدر بر آن باور پافشاری داشتند که در طول سال‌های طولانی، خوراکی‌های این شب همچنان همانهایی هستند که از اول بودند. ممکن است شکل ظاهری خوراکی‌ها و چیدمان میز شب‌نشینی تغییر کرده باشد اما همچنان هندوانه جزو ثابت میوه‌های شب یلداست.
ولی چرا هندوانه؟ تا به‌حال این سؤال را از خودتان پرسیدید که مثلا چرا در شب چلّه به جای هندوانه، پرتقال، آناناس یا هر میوه زمستانی دیگری نمی‌خوریم؟ قدیمی‌ها معتقد بودند که اگر کسی در شب اول زمستان (شروع سرما) هندوانه بخورد، در سراسر زمستان از سرما در امان خواهد بود و هرگونه بیماری و بلا از جسم و جانش دور می‌شود. حتی می‌گفتند کسی که شب یلدا هندوانه بخورد علاوه بر اینکه زمستان سرما نمی‌خورد، گرمای تابستان هم قادر نخواهد بود آتش به جانش بیندازد. هندوانه، را منبع خوبی برای پاک‌شدن و دفع سموم بدن می‌دانستند و می‌گفتند در شبی که اهریمن شکست می‌خورد باید ناپاکی‌ها از بدن دفع شود و هندوانه با آب فراوانی که دارد این کار را به خوبی انجام می‌دهد.
دل را چو انار ترش و شیرین/ خون بسته و دانه‌دانه دیدیم
انار یکی دیگر از ارکان شب یلداست که در این شب به شکل‌های مختلف تزئین می‌شود. انار، نماد شادی و زایش است و خاصیت خون‌سازی دارد. قدیمی‌ها برای خوردن انار در بلندترین شب سال، شبی که داستان‌های زیادی در آن متولد شده است، باورهای متعددی داشتند. گروهی بر این باور بودند که چون انار، خون‌ساز است و خون، انسان‌ساز، در شبی که اهریمن شکست می‌خورد و خورشید زاییده می‌شود باید انار خورد که موجب زایش (جان‌گرفتن) و شادی انسان است.
گروه دیگر انار را نشان از دل‌معشوق می‌دانستند و برای شب یلدا قرمزترین انارها را انتخاب و آن را دانه می‌کردند و می‌گفتند این خون دل معشوق است که از درون انار می‌جوشد و بر دستان عاشق می‌چکد؛ یعنی معشوق خودش را (خون خود را) در این شب نثار عاشق می‌کند. برای همین هم هست که شب چلّه برای تازه عروس‌ها، انار تزئین‌شده پیش‌کش می‌برند.
- یا شانس و یا اقبال
همه میوه‌هایی که در این شب، چیدن و خوردنشان مرسوم است نشانه برکت، تندرستی، شادکامی و فراوانی هستند. خرمالو یکی دیگر از میوه‌های خوش رنگ و خوش‌طعم پاییزی است که جایگاه ویژه‌ای در این شب دارد. قدیمی‌ها باور داشتند که هرکس در این شب خرمالوی هسته‌دار نصیبش شود، بخت و اقبال به وی روی می‌آورد و از بیماری و بلا در امان خواهد بود. نوبت به خوردن خرمالوها که می‌رسید،
یا شانس یا اقبال می‌گفتند و یکی را از ظرف برمی‌داشتند. همهمه‌ای به راه می‌افتاد، چشم‌ها از خوشی برق می‌زد و همه منتظر می‌ماندند که ببینند خرمالوی هسته‌دار امسال قسمت چه‌کسی می‌شود. بعد هم کلی روایت و حکمت و حکایت برای برنده تعریف می‌کردند که از این پیروزی لذت ببرد و بداند که سالی نیکو، پیش رو خواهد داشت. اگر خرمالوی هسته‌دار قسمت تازه عروس و دامادی می‌شد، می‌گفتند نوید از راه رسیدن نوزادی عزیز کرده است.
اگر خرمالوی هسته‌دار در کاسه فرد بیکار می‌افتاد، می‌گفتند به‌زودی کار و کاسبی‌اش چنان سکه شود که چند خانواده از مستمری‌اش آسوده شوند و بدین ترتیب برای هر فردی به فراخور موقعیتی که در آن قرار داشت، تعابیری داشتند که یکی از شیرینی‌های محافل این شب را رقم می‌زد.
- استخوان‌هایتان را محکم کنید
از قدیم رسم بود که مادربزرگ‌ها از اوایل پاییز دست به‌کار می‌شدند تا آجیل شب یلدایشان جور باشد. انگور و زردآلو و انجیر خشک می‌کردند. تخمه کدو را نمک می‌زدند و می‌گذاشتند در آفتاب تا خوب خشک شود و بعد هم آن را مزه‌دار می‌کردند و بو می‌دادند. حالا دیگر تهیه آجیل شب یلدا به سختی قبل نیست. کسی در خانه نیست که از ماه‌ها قبل برایش زحمت بکشد. یک شب مانده به شب یلدا می‌روند و آن را از مغازه می‌خرند؛
البته اگر جیبشان یاری کند و گرانی اجازه بدهد که همچنان جای آجیل شب یلدا در دورهمی محفوظ بماند. فی‌الجمله رسم است که در این شب آجیل بخورند. انجیر، کشمش، گردو، بادام، پسته، فندق، برگه زردآلود و توت را در یک ظرف می‌ریختند و روی کرسی می‌گذاشتند. می‌گفتند این آجیل استخوان‌ها را از گرمای زمستان نجات می‌دهد. برخی گندم و شاهدانه بو می‌دادند و می‌گفتند درمان پا درد و کمر دردشان است. باور داشتند در شبی که خورشید از نو متولد می‌شود، خوردن این آجیل‌ها جان دوباره برای استخوان‌ها و مفاصلشان رقم می‌زند.
- لبو داغه لبو
قدیمی‌ها هیچ‌چیز را بی‌دلیل نمی‌خوردند. برای هرچیز فلسفه‌ای داشتند و داستان‌هایی تعریف می‌کردند که زبان به زبان می‌چرخید و عمیقا آنها را باور داشتند. خوردن لبو و کدو حلوایی یکی دیگر از رسم‌های این شب است. لبو و کدو حلوایی را از عصر می‌پختند و کنار آتش می‌گذاشتند تا با حرارت آن گرم بماند و خوب به شیره بیفتد؛ مثلا مازندرانی‌ها می‌گفتند کسی که شب چلّه لبوی خوش‌رنگ و جا افتاده بخورد، فصل برداشت برنج وقتی تمام روز مجبور است در شالیزار کار کند، رعشه به‌دست و پایش نمی‌افتد.
کدو حلوایی را بهترین دارو برای رفع گلو درد و تب می‌دانستند. اینها را در این شب افسانه‌ای می‌خوردند تا زمستان سختی نداشته باشند و از بیماری نجات پیدا کنند. قدیم‌ها که دورهمی‌ها ساده‌تر از این روزها بود، لبو و کدو پرطرفدارترین رکن شب چلّه بود؛ هرچند آن موقع باور داشتند که این شب برای دورهم بودن و انجام صله رحم و رفع کدورت‌های احتمالی بین خویشاوندان است و نباید تجملاتی برگزار شود. این روزها این بخش دستخوش تغییرات زیادی شده و از اهداف اصلی خود فاصله گرفته است.
- نرخ مصوب خوراکی‌های یلدای امسال
ایرانیان باستان بر این باور بودند که شب یلدا زمان نبرد میان نور و تاریکی است. می‌گفتند در شب یلدا فرشته بدی‌ها (اهریمن) با فرشته خوبی‌ها (امشاسپندان) می‌جنگد. در نتیجه یک نبرد جانانه، فرشته خوبی‌ها پیروز می‌شود و اهریمن را شکست می‌دهد. در همین باور فرشته خوبی‌ها، نماد صبح است و اهریمن نماد شب و تاریکی. از آنجا که یلدا طولانی‌ترین شب سال است، با پیروزی فرشته خوبی‌ها، صبح با تولد دوباره خورشید آغاز می‌شود. بعد از یلدا، روشنایی روز بیشتر و زمان تسلط شب و تاریکی بر جهان کمتر می‌شود؛ به همین دلیل شب پیروزی نور بر تاریکی را دور هم جمع می‌شدند و جشن می‌گرفتند. در این دورهمی علاوه بر انار و هندوانه و آجیل که خوردنشان در این شب مرسوم است، میوه‌ها و تنقلات دیگری نیز سرو می‌شود که قیمت آنها طبق مصوبات اتحادیه میادین میوه و تره‌بار، شب یلدای امسال از این قرار است.