آنها در زیر زمین کار می‌کنند و ورودی محل کارشان یک دریچه آهنی است. دریچه‌ای که بارها در خیابان و زیر پای خود دیده‌ایم و بی‌تفاوت از کنار آن گذشته‌ایم، شاید هم موقع عبور از این دریچه‌ها با انداختن بطری خالی یا نایلونی کثیف بارمان را سبک کرده‌ایم. آنها از این دریچه‌ها به داخل قنات‌ها وکانال‌ها می‌روند تا زباله‌ها را از مسیر آب‌های سطحی جمع کنند. منطقه ۱۶ تعداد زیادی از کانال‌ها و حوضچه‌های شهر تهران را در خود جای داده و گلوگاه کانال‌های مناطق غربی، مرکزی و بعضی از مناطق شرقی است. صبح یک روز سرد زمستانی با کارگران اداره مسیل‌ها و قنوات شهرداری منطقه۱۶ همراه شدیم تا شاهد تلاش آنها برای پاکسازی مسیر آبراهه‌های ۴گوشه پایتخت باشیم.
ساعت ۸ونیم صبح به اداره خدمات شهری منطقه ۱۶ رسیدیم، اما کارگران ساعتی پیش کارشان را شروع کرده بودند. «سیدحسن جدی» پیمانکار لایروبی و نگهداری کانال‌های سطحی منطقه است. وقتی همراه او خود را به آنها می‌رسانیم، بار پروپیمان پشت نیسان آبی‌رنگشان نشان می‌دهد چند کانال را پاکیزه کرده‌اند. چند متری پایین‌تر از میدان بهمن آنها را پیدا می‌کنیم. دریچه کانال در فضای سبز میدان بهمن قرار گرفته است. مرد ۳۴ـ ۳۵ ساله‌ای که مسن‌تر از بقیه به نظر می‌رسد و «حیدر» صدایش می‌زنند مراقب است که کار سرموقع انجام شود:
«بچه‌ها دست بجنبانید، ظهر شد، عبدالله در را باز کن.» تا عبدالله دریچه کانال را برمی‌دارد، هرم هوای نامطبوع و دم کرده، بیرون می‌زند. دقایقی طول می‌کشد تا بخار و گاز کانال کم شود و بتوانیم داخل آن را ببینیم. دهانه مدور کانال تنگ است و اگر هیکل و جثه درشتی داشته باشی نمی‌توانی وارد آن شوی. عبدالله کلاه ایمنی را از سرش برمی‌دارد و از نردبان باریک فلزی که به دیواره سیمانی کانال چسبیده تند و فرز پایین می‌رود. می‌پرسیم: «این بو و دم نفستان را تنگ نمی‌کند؟ » جوانک لاغراندامی که کنار کانال ایستاده، می‌خندد و می‌گوید: «این کانال نسبت به بقیه خوب و پاکیزه است، هوای آن هم بد نیست! » حیدر می‌گوید: «کانال‌های پرآب گاز ندارند، ولی اگر داخل کانال آب نباشد خیلی دم می‌کند.»
- یک میلیون و ۴۰۰ هزار تومان حقوق ماهانه
تا ما آرام و پاورچین از نردبان پایین برویم عبدالله به اواسط کانال رسیده است. کانال شبیه چاه باریک و تنگی است که اگر کمی غفلت کنیم وسط آب کم‌عمق انتهای آن فرود می‌آییم. بستر کانال پلکانی است و پس از کمی راه‌رفتن در باریکه‌آب ابتدای آن به دماغه غارمانندی می‌رسیم. عبدالله گوشه و کنار کانال را وارسی می‌کند و زباله‌های مسیر آب را برمی‌دارد. احساس خفگی نفسمان را تنگ کرده، اما عبدالله با آسودگی مشغول وارسی کانال است. اهل شکوه و گلایه نیست و وقتی از روزگارش می‌پرسیم بدون آنکه قدمش کند شود جواب می‌دهد:
«نان حلال درآوردن سخت است، ولی باز هم خدا را شکر.» از حقوقش می‌پرسیم که می‌گوید: «هر روز از ساعت ۷ تا ۱۴ کار می‌کنیم و هر ماه یک میلیون و ۴۰۰هزار تومان حقوق می‌گیریم.» خانواده عبدالله در تهران زندگی نمی‌کنند و او زمان استراحتش را در خوابگاه کارگران می‌گذراند. دیوار سیمانی انتهای کانال به اندازه دریچه‌ای مستطیلی شکافته شده و از این دریچه آب پاکیزه به کانال بهمن‌یار می‌ریزد. عبدالله می‌گوید: «اینجا خاکریز شاخه طارمی است که از گلابدره سرچشمه می‌گیرد و به کانال بهمن‌یار می‌ریزد.» بیرون‌آمدن از چاه از داخل شدن به آن سخت تراست و تا خودمان را بالا بکشیم رخت و لباسمان حسابی گل‌آلود می‌شود. دقایقی طول می‌کشد تا سنگینی هوای کانال رهایمان کند و نفس راست کنیم.
- در این کار خطرات جانی وجود دارد
کارگران منتظر عبدالله هستند و وقتی او می‌رسد، با عجله پشت وانت انباشته از لجن و گل‌ولای می‌پرند تا به کانال بعدی بروند. یکی از آنها انگار از نگاه‌های خیره ما اذیت شده و در حالی که به کناره وانت چسبیده با لهجه غلیظ محلی داد می‌زند: «عاقبت بی‌سوادی همین است دیگر! » کانال بعدی در چهارراه دخانیات قرار دارد. در طول مسیر درباره بیمه و مزایای شغلی کارگران از جدی پرس‌وجو می‌کنیم. او ناراحت است که حقوق ناچیز کارگران در پیچ‌وخم‌های اداری آنقدر پیچ و تاب می‌خورد که گاهی پرداخت آن به اواخر ماه می‌رسد. او می‌گوید: «۱۰ کارگر و ۲ راننده، نظافت تونل‌های زیرزمینی فاضلاب این منطقه را انجام می‌دهند. بعضی از نیروهای ما اتباع افغان هستند و نمی‌توانیم آنها را بیمه کنیم،
ولی چون در کارمان احتمال خطرات جانی وجود دارد تحت پوشش بیمه تمام خطر قرار می‌گیرند.» اکیپ لایروبی زودتر از ما به چهارراه دخانیات رسیده و بند و بساط کارشان را پهن کرده‌اند. این کانال پیچ و تاب بیشتری دارد و انتهای نردبان‌های کوتاه دیواره کانال به پاگردهای انباشته از لجن و زباله می‌رسد. رشته آب کم‌جان نهر باریک چهارراه دخانیات آرام و بی‌صدا در بستر سیمانی خود می‌غلتد و از لای دریچه‌ای باریک به داخل کانال می‌ریزد. دریچه مستطیلی کانال باریک است و جوان سبزه‌رویی که پاکیزه‌کردن این کانال را برعهده دارد، به زحمت و با سروشانه خمیده وارد آن می‌شود.
- بطری‌های رهگذران در کانال فاضلاب
وقتی به پاگرد کانال می‌رسد همکارانش بیل را داخل سطل سیاه چرمی می‌گذارند و با ریسمان برایش می‌فرستند. بوی تعفن داخل کانال غیرقابل تحمل است و هر بار که جوانک بیل را به داخل لجن‌ها فرو می‌برد، بویی زننده همراه با گازهای خفقان‌آور کانال در هوا پخش می‌شود. بر خلاف تصور ما اینجا از موش‌های گوشتالود خبری نیست و میان آب راکد و زباله‌های انبوه کانال، سوسکی دیده نمی‌شود. تعداد بی‌شماری بطری آب و نوشابه، نایلون و جلد چیپس، پفک و تنقلات دیگر به لجن‌ها چسبیده‌اند. بطری‌های بزرگ در بیل جا نمی‌گیرند و جوانک با دستان پوشیده در دستکش آنها را به داخل سطل می‌اندازد. وقتی نظافت پاگرد به پایان می‌رسد و او به پاگرد بعدی می‌رود یکی، دو نفر از همکارانش برای کمک به او به داخل کانال می‌رسند.
کانال بعد از چند پاگرد کوتاه به دالانی بلند می‌رسد که زباله‌های پلاستیکی سطح آب، بستر آن را پوشانده‌اند. دیواره‌های سنگی این دالان به سقف هلالی کوتاهی متصل شده که نقوش لانه زنبوری شکل و شمایل غارمانندی به آن بخشیده است. هر بار که جوانک سطل را پر از زباله می‌کند، همکارش آن را به قلاب انتهای ریسمان می‌آویزد و با صدای بلند فریاد می‌زند: «طناب را بکشین» همین که سطل از دهانه کانال پیدا می‌شود حیدر و بقیه اعضای اکیپ آن را دست به دست می‌چرخانند تا به کارگری برسد که پشت نیسان ایستاده است. ده‌ها سطل چرمی پر و خالی می‌شود تا دالان پاکیزه شود و آب پاکیزه به کانال بهمن‌یار برسد.
- بیمار نشدیم و اتفاق بدی پیش نیامده
وقتی کارگران از این کانال که شاخه گودرزی نام دارد بیرون می‌آیند، زمان زیادی تا ظهر نمانده است اما هنوز ده‌ها کانال باقی مانده که باید پاکیزه شود. عابرانی که از کنار وانت می‌گذرند، با دیدن لجن‌های بدمنظره راهشان را کج می‌کنند تا بوی نامطبوع آزارشان ندهد. حیدر می‌گوید: «ساعت ۲ بعد از ظهر کار ما تمام می‌شود و به خوابگاه برمی‌گردیم. آنجا تا رخت و لباسمان را بشوییم و استراحت کنیم شب می‌شود.» یکی از کارگران که در پخت‌وپز مهارتی دارد تهیه ناهار و شام اعضای اکیپ را برعهده گرفته و از لایروبی و نظافت نهرها و کانال‌ها معاف شده است. خانواده حیدر و بسیاری از اعضای اکیپ لایروبی منطقه۱۶ در شهرهایی دور از پایتخت زندگی می‌کنند. حیدر در ۱۹ سالگی وارد اکیپ شده و ۱۶ سال از عمرش را در این حرفه گذرانده است.
او می‌گوید: «خدا را شکر در این ۱۶ سال بیمار نشده‌ام و برای من و همکارانم اتفاق بدی نیفتاده است.» آرزوهای حیدر چندان پیچیده نیست و به روزگار بی‌غم و غصه اعضای خانواده‌اش راضی است. بعضی از همکاران حیدر اقوام و نزدیکانش هستند. وقتی از او می‌پرسیم: «تو و همکارانت اوقات فراغت خود را چگونه می‌گذرانید؟ » می‌خندد و جواب می‌دهد: «تفریح پول می‌خواهد، اگر برای تفریح حقوقمان را خرج کنیم، دیگر پولی نمی‌ماند که برای خانواده‌هایمان بفرستیم. لایروبی و نظافت تونل‌ها بنیه بدنی زیادی لازم دارد و باید خوب استراحت کنیم تا روز بعد کارمان را به خوبی انجام دهیم.»
- منطقه ۱۶
طول شبکه کانال: ۴۲هزار و ۴۴۰متر
طول کانال‌های روباز: ۲هزار و ۵۰۰متر
طول کانال‌های سرپوشیده: ۳۹هزار و ۹۴۰متر
طول قنات‌ها: ۱۵ هزار متر
تعداد چاه جذبی: ۲۰حلقه
تعداد حوضچه‌ها: ۱۰فقره
تعداد تله زباله‌گیر: ۱۰فقره
تعداد نیروی انسانی لایروبی: ۱۵کارگر و مقنی
میزان زباله و ضایعات جمع‌آوری شده: ماهانه ۶۰تن
اغلب کانال‌های منطقه۱۶ مطابق استانداردهای جهانی ساخته شده‌اند.
- منطقه ۱۷
طول کانال: ۱۶هزار و ۶۱۰متر
حجم لایروبی ماهانه: ۶۲ هزار متر
میزان زباله‌های جمع‌آوری شده: ماهانه ۳۰تن
تعداد نیروی انسانی لایروبی: ۱۳ نفر
بهسازی کانال‌های فرسوده: بسیاری از کانال‌های فرسوده منطقه۱۷ به تازگی بازسازی و ایمن‌سازی شدند.
کفسازی کانال جوانه و نوسازی پمپ‌های زیرگذرهای سواره‌رو انجام شده است.
از ویژگی‌های خاص کانال‌های این منطقه می‌توان به شرایط مناسب هیدرولیکی و هدایت مناسب آب‌های سطحی اشاره کرد
- منطقه ۱۸
طول کانال‌ها و انهار: ۲۲هزار و ۴۰۰متر
تعداد قنات‌ها: ۲۳رشته غیرفعال
تعداد حوضچه‌ها: ۳۵فقره
طول کانال‌های زیرزمینی: ۵هزار و ۹۰۰متر است که شامل کانال‌های دولتخواه و مهر می‌شود.
میزان رسوبات و لجن: روزانه ۵تن
تعداد نیروهای انسانی لایروبی: ۱۸کارگر
تعداد زباله‌گیر مکانیزه: ۲دستگاه که در حاشیه بزرگراه آزادگان قرار دارند.
حوزه آبخیز و آبریز اغلب کانال‌های منطقه۱۸ در محدوده همین منطقه است.
- منطقه ۱۹
طول کانال‌ها: ۳۹هزار متر
طول کانال‌های عمقی: ۱۱هزار و ۲۰۰متر
طول کانال‌های سطحی: ۲۷هزار و ۸۰۰متر
تعداد حوضچه‌ها: ۷فقره
تعداد قنات‌ها: ۴حلقه
نام قنات‌ها: دولت‌آباد قیصریه، اندرمون، کریم‌آباد و حسن‌آباد
میزان ضایعات جمع‌آوری شده: روزانه ۶تن
تعداد نیروی انسانی لایروبی: ۱۵کارگر
هدایت آب‌های سطحی و آب‌های مناطق بالادست به مخزن صالح‌آباد از ویژگی های این منطقه است.
- منطقه ۲۰
طول کانال‌ها: ۲۵هزار متر
طول کانال‌های سرپوشیده: ۱۵هزار و ۵۰۰متر
طول کانال‌های روباز: ۹هزار و ۵۰۰متر
تعداد قنات‌ها: ۱۸رشته
تعداد حوضچه‌ها: ۵فقره
تعداد نیروی انسانی اکیپ لایروبی: ۳۳ نفر، ۴ اکیپ سیار و ۲ اکیپ ثابت
میزان زباله و ضایعات جمع‌آوری شده: روزانه ۷تن
۷کانال بزرگ منطقه۲۰ از سایر مناطق شهر تهران سرچشمه می‌گیرند.
شهر ری وارث ۷۰درصد آلودگی آب‌های سطحی تهران است.
۱۲ تله زباله‌گیر در قطعه شانزدهم پایتخت قرار گرفته است.
۳ حوضچه در محله یاخچی‌آباد وجود دارد و ۷ حوضچه دیگر در سایر محله‌های منطقه۱۶ پراکنده شده‌اند.
۱۰ حوضچه مهم تهران قسمتی از آبراه‌های منطقه ۱۶ را تشکیل می‌دهد که حوضچه ماندگاری بزرگ‌ترین آنها به شمار می‌آید.
۱۲کانال مهم در منطقه ۱۶ قرار دارد که کانال آزادگان کوتاه‌ترین و کانال نواب بلندترین آنهاست.