از سکونت آنها روی کمربند سبز سالیان درازی می‌گذرد و پاگیرشدن آنها بهانه‌ای برای توقف طرح توسعه نوار سبز جنوب پایتخت شده است. این سنگ‌اندازی ناخواسته برای خودشان هم خالی از پیامد و دردسر نبوده و گره‌خوردن به طرح پرکش‌وقوس کمربند سبز امان‌شان را بریده است. این ماجرا حکایت زندگی افرادی است که با ساخت‌وساز غیرمجاز در محدوده طرح کمربند سبز جنوب تهران مسیر آن را مسدود کرده‌اند. این ساخت‌وسازها به بافت مسکونی خلاصه نمی‌شود و گروهی از سودجویان برای راه‌اندازی کار و کسب خود پای طمع را بر گلوگاه‌های تنفسی حاشیه جنوبی شهرگذاشته‌اند. حکایت بیراهه رفتن طرح کمربند سبز جنوب پایتخت سری دراز دارد و به این موارد ختم نمی‌شود. قسمت‌هایی از مناطق ۱۹،۱۸ و ۲۰ در این طرح قرار دارند وگزارش زیر شرح گوشه‌ای از ماجراهایی است که در بخش‌هایی از این نقاط رخ داده است.
- کمربند سبز در قرق کانکس‌سازان
- منطقه ۱۸
روی نقشه، بزرگراه آزادگان حدفاصل پل فتح تا پل چهاردانگه جزء محدوده کمربند سبز جنوب تهران مشخص شده است. برای رسیدن به بزرگراه آزادگان نیازی به پرس‌وجو نیست، اما وقتی به محدوده آن می‌رسیم به جای مزارع و کشتزارهای سبز و پهناور مقابل خود ردیفی از کانکس‌های آهنی رنگارنگ می‌بینیم که به انتظار مشتری زیر تیغ آفتاب کم‌جان بهاری لمیده‌اند. کارگاه‌های تولید این کانکس‌ها در اطراف بزرگراه پراکنده‌اند و سیاهی دود خودروهایی که با شتاب از بزرگراه می‌گذرند از هیکل زمختشان بالا رفته است. هر لحظه چند اتوبوس و کامیون قدیمی و وارفته، سلانه‌سلانه و پرسروصدا از کمرکش بزرگراه عبور می‌کنند و مدت‌ها پس از محوشدن آنها سنگینی و بوی دود اگزوزشان در فضا احساس می‌شود. بزرگراه آزادگان شاهراه شمال و جنوب تهران است و به همین علت در طرح کمربند سبز قرار گرفت تا آثار آلاینده‌های آن بر هوای شهر کمتر شود، اما هرچه در امتداد بزرگراه پیش می‌رویم دریغ از کف دستی درخت و سبزه. در نزدیکی پل چهاردانگه که مرز مناطق ۱۸ و ۱۹ است چشم‌مان به مزرعه ذرت حاصلخیز و پرطراوتی می‌افتد. کشاورز میانسالی که مشغول آبیاری زمین است از اوضاع و احوال این محل دل پردردی دارد.
او «علی‌اکبر میرزایی» نام دارد و می‌گوید: «تا چند سال پیش این اطراف پر از باغ میوه و کشتزار گندم و ذرت بود، اما از وقتی آسمان بخیل شد مزارع کم‌حاصل شدند و دخل کشاورز به خرجش نمی‌رسید. دلالان زمین هم که در انتظار فرصت بودند شروع به خرید زمین کردند تا با سود زیاد به صاحبان کارگاه‌های صنعتی بفروشند. » میرزایی باغ‌های حاصلخیز بسیاری را سراغ دارد که به کارگاه کانکس‌سازی تبدیل شده‌اند. او می‌گوید: «مسئولان به باغدار و کشاورز اجازه نمی‌دهند ملک زراعی خود را به خانه و مغازه تبدیل کنند، اما دلالان آنها را تشویق می‌کنند درختان میوه چندین ساله‌ای را که خودشان بزرگ کرده‌اند با ریختن گازوئیل خشک کنند و زمین خالی را به آنها بفروشند. »
- پایان اجرای طرح کمربند سبز
مساحت فضای سبز منطقه ۱۸، ۷ میلیون و ۷۲۰ هزارمترمربع و سرانه فضای سبز آن ۱۷ متر و ۳۶ سانتی‌مترمربع است. «سعید بختیاری» رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه ۱۸ می‌گوید: «طرح کمربند سبز که شامل حاشیه بزرگراه آزادگان به متراژ ۲۴۰ هزارمترمربع است، سال ۱۳۹۲ به اجرا درآمد و با کاشت درخت و درختچه در سال ۱۳۹۵ به پایان رسید. »
- این ره که می‌رویم به ترک‌آباد است!
- منطقه ۱۹
در لاین کندرو بزرگراه آزادگان به ورودی شهرک «مرتضی‌گرد» می‌رسیم. قرار بود روستای مرتضی‌گرد به دلیل فراوانی زمین‌های کشاورزی مرغوب، قطعه زمرد کمربند سبز جنوب تهران باشد، اما حالا مانند وصله‌ای ناهماهنگ به حریم بافت شهری ناحیه ۴ منطقه ۱۹ سنجاق شده است. خیابان امام حسین(ع) در مرکز مرتضی‌گرد قرار دارد و سوارشدن نیم‌طبقه‌های تازه‌ساز بر روی ساختمان‌های قدیمی کوچه‌پسکوچه‌های آن نشان می‌دهد اهالی فوت‌وفن دور زدن قانون ممنوعیت ساخت‌وساز در کمربند سبز را خوب می‌دانند. خیابان به اندازه بزرگراهی در وسط یک شهر پررفت‌وآمد است. در میان انبوه خودروهای قدیمی و مدل پایین خیابان، خودروهای اعیانی لاکچری دلبری می‌کنند. از بانوی رهگذری مشکلات محله را می‌پرسیم و او کمبود بوستان را از مهم‌ترین کمبودهای مرتضی‌گرد نام می‌برد. تاکنون از طرح «کمربند سبز» چیزی نشنیده است. به خودرو گرانقیمتی که با شتاب می‌گذرد اشاره می‌کند و می‌گوید: «اینجا روستایی سرسبز و آباد بود، ولی بساز و بفروش‌ها زمین‌های کشاورزی را از مردم خریدند و به خانه‌های ارزان‌قیمت تبدیل کردند. حالا در مرتضی‌گرد از خانواده‌های تنگدست آبرودار تا خلافکارانی که به دنبال محلی ارزان می‌گردند پیدا می‌شود. »
در حال گذر از خیابان، سرازیری انتهای کوچه ولی‌عصر(عج) ۱۰ نظرمان را به خود جلب می‌کند. کوچه‌های خاکی پایین سرازیری پر است از ساختمان‌های چند طبقه که دیوارهای آجری‌شان برهنه و بدون روکش هستند و پرده‌های آویخته از پنجره‌های تنگ و تاریکشان از سکونت چند خانواده در پناه دیوارها حکایت می‌کند. سیم‌های آشفته آویخته از تیرهای چراغ‌برق، وانت سیار پر از کپسول گاز و لیوان آب کدر و گل‌آلودی که در دست دخترک لاغراندامی می‌بینیم کافی است تا مطمئن شویم در این قطعه بلاتکلیف و جدا افتاده از کمربند سبز جنوب، امکانات ابتدایی مانند آب لوله‌کشی و گاز و برق شهری وجود ندارد. «محبعلی عباسی» از باغداران قدیمی محل است. اومی‌گوید: «به اینجا ترک‌آباد می‌گویند. ۱۰ سال پیش در ترک‌آباد سروکله عده‌ای غریبه پیدا شد و با آنکه شهرداری به ما اجازه تعویض سنگفرش حیاط را نمی‌داد، آنها در عرض چند ماه این خانه‌های چند طبقه را ساختند که اسکلتشان به بادی‌بند است. غریبه‌ها در این خانه‌ها زندگی نکردند و آنها را به مردم مهاجر و ضعیف جنوب شهر فروختند. » سبزشدن قارچی بیش از ۴ هزار واحد مسکونی لبریز از جمعیت، سودای سبزماندن مرتضی‌گرد را نقش برآب کرده، اما اجرای «طرح هادی» امید خلاصی از بلاتکلیفی چندین ساله را در دل اهالی زنده کرده است.
- سرسبزترین منطقه جنوب تهران
فضای سبز منطقه ۱۹ با ۱۲ میلیون و ۷۳۳ هزار و ۳۲۴مترمربع مساحت به ۲ بخش داخل محدوده و خارج محدوده تقسیم می‌شود. «سیدابوالفضل موسوی جنگلی»رئیس اداره فضای سبز شهرداری منطقه ۱۹ می‌گوید: «داخل محدوده با دربرگیری بزرگراه آزادگان تا بزرگراه‌های شهید آیت‌الله سعیدی و چراغی، ضلع شرقی بوستان ولایت و بهمنیار دارای ۳ میلیون و ۹۴۴ هزار و ۵۳۳مترمربع مساحت است و خارج محدوده که از ضلع جنوبی بزرگراه آزادگان به سمت کهریزک و صالح‌آباد تا فرودگاه امام خمینی(ره) را شامل می‌شود ۸ میلیون و ۷۸۹ هزار و ۷۹۱مترمربع وسعت دارد. سرانه فضای سبز منطقه نیز براساس داخل محدوده ۱۹متر مربع و براساس خارج محدوده ۳۸مترمربع است. » موسوی از این منطقه به‌عنوان سرسبزترین منطقه جنوب تهران یاد می‌کند و می‌گوید: «با کاشت نهال در اراضی نواحی ۴ و ۵ و ساخت فضای سبز از عوارضی تهران ـ قم تا فرودگاه امام خمینی(ره) در مرداد سال گذشته، ۲۴ هکتار به وسعت کمربند سبز منطقه اضافه شد.
قسمتی از محدوده کمربند سبز جنوب تهران که در محدوده فضای سبز شهرداری منطقه ۱۹ واقع شده، از پل چهاردانگه شروع و تا بزرگراه شهید هاشمی یعنی بهشت زهرا(س) امتداد دارد و سمت جنوب نیز تا فرودگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) ادامه پیدا می‌کند. لذا با محاسبه فضای سبز، قطعات جنگلکاری و درختان معابر موجود در محدوده حدود ۹۷۵ هکتار فضای سبز توسط این منطقه اداره و رسیدگی می‌شود که شامل بوستان‌های گلریز و افرا و قطعات جنگلی اطراف حرم امام خمینی(ره)، قدس، ولی‌آباد، مرادآباد، حسین‌آباد، پلائین، سعیدآباد، جنگلکاری ۱۸۰ هکتاری و ۲۲ هکتاری و... حاشیه بزرگراه‌های خلیج‌فارس(قم) و شهید هاشمی (بهشت زهرا(س)، علامه عسگر و باقرشهر را شامل می‌شود. » به گفته موسوی در سال جاری برنامه‌ای برای توسعه کمربند سبز ابلاغ نشده است.
- عمادآور، پیر صبور
- منطقه ۲۰
بزرگراه آزادگان را پشت سر گذاشته‌ایم و خیابان جوانمردقصاب پیش روی ماست که به شهرک معراج، محله تقی‌آباد و روستای تاریخی عمادآور راه دارد. این ۳ نقطه منطقه ۲۰ در طرح کمربند سبز قرار دارند و سالیان درازی است که برای اجرای طرح نجیبانه صبوری می‌کنند. میان این نقاط هم تقدیر عمادآور را برای بازدید انتخاب می‌کنیم و از بزرگراه شهید آوینی خود را به ورودی روستا می‌رسانیم. عمادآور به «نگین ری» شهرت دارد، اما فقط عمارت تاریخی بادگیر که در ابتدای روستا واقع شده زیبندگی‌اش را برای چنین نام و آوازه‌ای حفظ کرده است. در عمادآور از تماشای مزارع سرسبز و بابرکت محروم نیستیم و به هر سوی آن سر می‌چرخانیم جلا و درخشش ساقه‌های گندم و جو، چشمنوازی می‌کنند. با گذر از عمارت بادگیر، درودیوار پیر و بی‌رمق روستا دور و درازشدن انتظار مردم عمادآور را برای به سرانجام رسیدن طرح کمربند سبز یادآوری می‌کند. عمرخانه‌های گلی و نیمه‌ویران روستا از ۵ دهه می‌گذرد و اهالی زیر سقف‌های گنبدی سست و لرزان روزگار می‌گذرانند. خانه‌های خالی از سکنه روستا پاتوق اراذل و اوباش و معتادان شده و شمایل نگین ری به آبادی زلزله‌زده بی‌شباهت نیست.
حاج «علی‌الله کهنوجی» از بومیان روستای عمادآور است. او می‌گوید: «در این روستا سال‌هاست آجری روی آجر نگذاشته‌ایم. مسئولان اجازه تعمیر و نوسازی خانه‌ها را نمی‌دهند و دردسرهای بافت فرسوده باعث مهاجرت بومیان شده است. ما به بخشداری، شهرداری و حتی مجلس نامه‌نگاری کردیم، اما تاکنون به نتیجه نرسیده‌ایم. » بومیان عمادآور امیدوارند اجرای طرح هادی مرهمی باشد بر زخم‌هایی که از پاورچینی طرح کمربند سبز بر چهره روستایشان نشسته است. طرح هادی برای ساماندهی بافت‌های روستایی و تعیین حدود گسترش مرزها و کاربری زمین‌های روستا اجرا می‌شود.
- پیشتاز در نهضت درختکاری
«افشین ساروعی» معاون خدمات شهری و محیط‌زیست منطقه ۲۰ می‌گوید: «هم اکنون سرانه فضای سبز منطقه ۲۰ بیش از ۱۸مترمربع است که با احتساب کمربند سبز شهر تهران و محدوده شهری این منطقه به ۵۸مترمربع می‌رسد. کمربند سبز در جنوب منطقه نوار سبزی از درختان و درختچه‌ها به وسعت یک میلیون و ۷۰۰ هزارمترمربع را شامل می‌شود که به دور شهر کشیده شده است. » ساروعی، شهرری را در نهضت درختکاری پیشتاز می‌داند و می‌گوید: «سال گذشته با هدف شرکت در طرح نهضت درختکاری و توسعه کمربند حاشیه شهر تهران حدود ۲۵۰ هزار اصله درخت و درختچه ازگونه‌های گیاهی موجود در عرصه‌های فضای سبز محدوده شهری و پیرامونی منطقه ۲۰ بومی‌سازی و استفاده شده است. برای توسعه و نگهداشت این فضای سبز از مواد جاذب آب استفاده کردیم که در کاهش مصرف آب و نگهداری درختان تأثیر به‌سزایی داشت. » مدیریت شهری این منطقه در سال جاری با تکمیل طرح‌های فرامنطقه‌ای بوستان‌های بانوان در محله بهشتی، بوستان خانواده در سه‌راه ورامین و ساخت بوستان دوستدار کودک در محله سیزده آبان این سرانه را به ۲۲مترمربع افزایش داده است. منطقه ۲۰ دارای ۱۸۳ قطعه بوستان به مساحت ۲۱۶ هکتار است.
- یادداشت
کمربند سبز، حافظ شهر
طرح کمربند سبز با هدف توسعه فضای سبز شهر تهران سال ۱۳۷۵ کلید خورد تا ۲۰۰ هکتار به فضای سبز دور هسته مرکزی شهر تهران اضافه شود. وجود کمربند ایمنی سبز برای مقابله با آلودگی و غبارهای شهری، گزندها، سرمای آسیب زننده بافت مسکونی، طوفان و توسعه شهرنشینی بیش از حدمجاز برای تمام نقاط شهر تهران ضروری بود و ابتدا در محدوده‌های حسن‌آباد، بوستان افرا، اراضی صحن مطهر امام خمینی(ره)، اراضی کارخانه سیمان، پارک جنگلی آزادگان و... اجرا شد. اجرای اولیه این طرح در جنوب تهران از این نظر حائز اهمیت است که مسافت زیادی تا بیابان فاصله ندارند و بیشترین ریزگردها، گرد و غبار و گرما وارد مناطق جنوبی می‌شود. براساس این طرح استعدادهای جنگلکاری جنوب و شمال تهران شناسایی شدند تا در آنها گونه‌های بومی مقاومی مانند داغ داغان، زالزالک، نسترن، ارغوان و... کاشته شود. این نوع گیاهان به دلیل عدم نیاز به هزینه‌های سنگین نگهداری و آبیاری به‌خصوص در بازه زمانی ۱۵ اردیبهشت تا ۱۵ آبان گزینه‌های خوبی برای کاشت به شمار می‌آمدند. پرندگان بومی همچون سار و پرستو و حیات وحش که با شکل‌گیری زندگی شهری و گسترش روزافزون ساختمان‌های سربه فلک کشیده زیستگاهی ندارند بخش دیگری از بهره‌وران این طرح هستند. کمربند سبز می‌تواند در ساخت آشیان اکولوژیک برای این‌گونه‌ها هم مؤثر باشد. تنها نقطه ضعف این طرح عدم اجرای کامل آن، خروج بخش‌های تعیین شده از طرح و کاشت گیاهان غیربومی و نیازمند نگهداری است که برای رفع آن نیاز است طرح در برنامه‌ای بلندمدت با اهداف مشخص تا حصول نتیجه ادامه داشته باشد.