موسیقی زبان گویای اقوام ایرانی است و موسیقی نواحی همواره توانسته است در راستای معرفی فرهنگ و آداب و رسوم استان‌های مختلف در مقاطع مختلف تاریخی گام بردارد، در همین راستا مناسبت‌های مذهبی یکی از مهم‌ترین بسترهای ساخت آیتم‌های موسیقایی بشمار می‌روند و در طول تاریخ شاهد بوده‌ایم که بر اساس مولفه‌های فرهنگی، دینی و قومی شکلی از موسیقی سر از بطن خرده‌فرهنگ‌ها مختلف بر آورده است. ماه رمضان که یکی از اصلی‌ترین پایگاه‌های دینی ماست در میان خرده‌فرهنگ‌های داخل ایران از جایگاه والایی برخوردار بوده و بر اساس آن نواها و آواهای مختلفی در طول تاریخ شکل گرفته است، گزارش پیش رو نتیجه گفت و گوهایی با برخی از اهالی موسیقی و پژوهشگران این حوزه است در رابطه با موسیقی رمضان در میان فرهنگ‌های مختلف ایران :
- موسیقی رمضان در حال منسوخ شدن است
حاتم عسگری، پژوهشگر موسیقی: موسیقی رمضان در حال منسوخ شدن است، در گذشته این موسیقی با ضرباهنگ خاصی اجرا می‌شد، افراد به بالای پشت‌بام‌ها می‌رفتند و زمان باقی مانده تا وقت دعا و اذان سحر را اعلام می‌کردند و در انتها یک بخش کوتاه داشت که ریتم آن به هم ریخته بود و مردم با شنیدن آن متوجه می‌شدند که زمان کوتاهی به اذان مانده است. این موسیقی در مازندران پیش‌نمازی و در کردستان آوروغان نام داشت.
نواختن دهل و نقاره در زمان اذان صبح و اذان مغرب در نقاره‌خانه‌ها و یا مکان‌های خاصی صورت می‌گرفت و پس از اجرای این موسیقی، توپ خاصی به نام زنبورک (شمخال) به صدا در می‌آمد.
جوانان بر اساس اعتقاد مردمی و به خاطر یمن این شب‌ها و هدیه گرفتن از ساکنان منازل در کوچه‌ها و محله‌ها به راه افتاده و آوازهایی را در دستگاه‌های ماهور و یا نوا می‌خواندند و مومنان نیز با پرداخت وجه نقد یا خشکبار آنان را تشویق می‌کردند.
در شب نوزدهم تا بیست وسوم ماه رمضان متاثر از شب‌های قدر و ایام شهادت مولای متقیان، تغییرات زیبایی در نغمه‌ها و منظوم‌های شعری پدید می‌آید و حزن و اندوه و حالت تضرع در آن فزونی می‌یابد.مرثیه‌خوانی ویژه مولا علی(ع) در این شب‌ها رواج بسیار می‌یافت به همین سبب از لحاظ تنوع نغمگی، دارای اقسام خاصی می‌شد که امروز فقط در مناطقی چون یزد، اصفهان، خراسان، کرمانشاه، مرکزی و شهر ری می‌توان شاهد نمونه‌هایی از آن بود.
در روز عید فطر نیز مجالس شادی برپا می‌شد و اغلب به صورت ریزه‌خوانی چند تن از خوش صدایان قوم یا خانواده، اشعاری را به شادباش فرا رسیدن عید فطر می‌خواندند که در اصطلاح به آن قطره‌خوانی می‌گفتند.
- اکنون نشانی از نوای رمضان به گوش نمی رسد
هوشنگ جاوید، نویسنده و پژوهشگر موسیقی : ایرانیان مسلمان بنا بر یک رسم کهن در هنگام سحر، یک ساعت به اذان مانده، به بام خانه خود رفته یا در بسیاری از جاها در گلدسته مسجد، مناجات سحر را با آداب خاصی می‌خواندند و این کار دعوت مردم به فرستادن صلوات بود. در برخی از نقاط به این افراد "چاووش سحری" می‌گفتند و همواره شعر شاعران ایران توسط آنان قرائت می‌شد.
ایرانیان برای به موقع بیدار کردن مومنین در گذشته از تنوع موسیقایی بهره‌گیری می‌کردند و هر منطقه بسته به باورهای خاص قومی قبیله‌ای و عرفی به شکلی زیبا آن را انجام می‌دادند. نغمات ماه رمضان در هر منطقه نام خاصی داشت که مناجات‌خوانی، مناجات سحری، شب خوانی رمضان، سحر آوازی و … بود.
حسن مصطفی‌پور نوازنده دوزله در مهاباد، عبدالله شریعتی نوازنده سرنا در سنندج، گنجعلی سلمانی‌زاده نوازنده کرنا در ایل قشقایی، علی مهدی‌پور نوازنده کرنا و سرنا، کاکاخان در فارس و مرحوم شامیرزاد مرادی نوازنده سرنا در درود لرستان به عنوان استادان به نام بودند و آنان نوای سحری را با مهارت به اجرا در می‌آورند اما اکنون ردی و نشانی از نوای رمضان آنان به گوش نمی‌رسد.
آوازهای رمضان با عنوان مرحبا رمضان، رمضانیه‌خوانی، الوداع، چونان و ….. اجرا می‌شد و در تکریم و استقبال و در پایان ماه درخواست قبولی طاعات به درگاه خداوند بود. دهل‌زنی یا نقاره‌زنی نیز از جمله برنامه‌هایی بود که همه روز در ۲ نوبت سحر و افطار و هر بار به مدت ده دقیقه تا یک ربع ساعت اجرا می‌شد.
- پیوند گسترده و دیرینه نغمه‌های فراموش نشدنی موسیقی رمضان
بهروز وجدانی، پژوهشگر موسیقی:موسیقی رمضان در واقع بخش مهم و قابل توجهی از موسیقی مذهبی و آیینی ایران را به خود اختصاص داده و بیشتر در قالب نغمه‌های آوازی در طول این ماه در بین مومنان و در خانه‌ها و مساجد اجرا می‌شود.
کشور پهناور ما به سبب برخورداری از تنوع فرهنگی و اقوام گوناگون انواع نغمه‌های دلنشین و به گوش آشنا و بسیار متنوع دراین حوزه است. البته در برخی موارد مثل آیین‌های مرتبط با سحرخوانی و افطار ابزار موسیقی کوبه‌ای مثل دهل و بادی مثل سرنا و کرنا به دلیل صدای پرحجم که بتواند مومنان را تا مسافت زیاد از شروع سحر و آغاز زمان شرعی افطار آگاه کند نیز در بیشتر مناطق ایلی و روستایی و شهرهای کم جمعیت و سنتی رواج دارد.
انواع شاخص‌های شناخته شده موسیقی مذهبی مردم مسلمان ایران را که برخی از آنها هنوز در آیین‌های ماه رمضان در گوشه و کنار کشور اجرا می‌شوند شامل اذان، مناجات، صوت قرآن، تعزیه، نوحه‌خوانی، مداحی و چاووشی خوانی است.پیوند گسترده و دیرینه نغمه‌های فراموش نشدنی موسیقی رمضان با نغمه‌های دلنشین و شناخته شده موسیقی ردیف دستگاهی ایران به عنوان مهم‌ترین عنصر فرهنگی سازنده هویت فرهنگی و میراث فرهنگی ناملموس، قابل اعتنا و بحث است.
- کرمان سرشار از فرهنگ، خرده فرهنگ و آداب و رسوم است
فواد توحید، پژوهشگرموسیقی: کرمان به عنوان پهناورترین استان ایران سرشار از فرهنگ، خرده فرهنگ و آداب و رسوم است. سحر خوانی یکی از آئین‌های موسیقی کرمان است که آن را در پشت‌بام‌ها یا تپه‌های مشرف به روستاها می‌خوانند. قنبرخوانی از دیگر این آئین‌هاست که در شب ضربت خوردن حضرت علی (ع) اجرا می‌شود.
قنبر خوانی نوعی آئین نمایشی است و همانطور که می‌دانید قنبر نام غلام حضرت علی (ع) بوده است. در این آئین شخصیت‌هایی را درست می‌کنند و در کنار آن موسیقی اجرا می‌کنند. نوحه‌خوانی معمولا شب ۲۱ ماه رمضان انجام می‌شود طبل‌خوانی هم از دیگر آئین‌های ما است به گونه‌ای که قبل از سحر خوانی، تبل نوازی انجام می‌شود.
در کرمان محلی به نام امام زاده زید وجود دارد که از قدیم نقاره‌زنی در آنجا انجام می‌شده و هیچ وقت قطع نشده است. این مراسم طلوع و غروب آفتاب هر روز انجام می‌شود. سفید مهره زنی در زمان صفویه وارد ایران شده و یک ساز اعلانی بوده است. این ساز بسیار قدیمی است و در امام‌زاده نگهداری می‌شود، چرا که برای اهالی جنبه تقدسی دارد و اگر کسی هم در روستا فوت کند، سه بار در سفید مهره می‌دمند و به مردم خبر می‌دهند که کسی فوت کرده است.کلید زنی یکی از آئین‌های موسیقایی است که بیشتر بانوان به انجام آن می‌پردازند.
- دولت باید مدیون افرادی باشد که موسیقی رمضان اجرا می‌کنند
محسن شریفیان، نوازنده و سرپرست گروه لیان: "دم دم سحری" از آئین‌های موسیقایی بوشهر در ماه رمضان است. هنگام سحر دو نفر در کوچه‌ها به راه می‌افتادند و شروع به دمام زدن و خواندن می‌کردند، البته اجرای این آئین بیشتر به قشر تهی دست اختصاص داشت چرا که بعد از عید فطر هدایایی از طرف مردم دریافت می‌کردند.این رسم پیشینه تاریخی زیادی دارد و در دوره پیش از اسلام نیز اجرا می‌شده است. این آئین حتی در زمان ساسانیان نیز اجرا می‌شدند. البته به گفته مردم بومی بوشهر این آئین در گذشته با دمام اجرا نمی‌شده است و با در زدن خانه‌ها همراه بوده تا اینکه شخصی به نام ابراهیم از بحرین می‌آید و این آئین را با دمام اجرا می‌کند. جالب است بدانید که پیش از این دمام نواختن ممنوع بوده است. این موضوع به زمان رضا شاه برمی‌گردد که با ممنوعیت عزاداری همراه بوده است.
دولت باید مدیون افرادی باشد که موسیقی رمضان اجرا می‌کنند و باید از آنها تقدیر کند. این بخش از موسیقی مورد بی‌مهری قرار گرفته است.
منبع :خبرگزاری هنرآنلاین