امروزه به «طلای کثیف» معروف است و جویندگان زیادی هم دارد. با آموزش‌های ارائه شده توسط مدیران شهری در مناطق، جداسازی زباله‌های تر و خشک به یک فرهنگ تبدیل شده و شهروندان می‌دانند برای بازگرداندن آنها به چرخه تولید، باید آنها را در خانه‌هایشان جداسازی کنند و تحویل مأموران بدهند. به این کار «تفکیک زباله از مبدأ» یا همان «تفکیک پاک» می‌گویند. با خدمات ارائه شده، مدیران شهری پیش‌بینی می‌کردند شاهد رویدادهای مهمی در حوزه تفکیک پسماند باشند و با مشارکت صددرصدی شهروندان، حضور زباله‌گردها کمرنگ شود اما بنا به دلایلی این اتفاق رخ نداد. منطقه ۷، در پهنه مرکزی، پایلوت اجرای طرح تفکیک پسماند بود و منطقه ۶ به دلیل مشارکت شهروندان جزء مناطق سبز اعلام شد و منطقه ۱۱ نیز به دلیل راه‌اندازی و استفاده از اپلیکیشن «سمپاد»، گام‌های بزرگی در تفکیک پاک برداشته‌اند، اما هنوز شاهد حضور زباله‌گردها در محله‌های این مناطق هستیم. در این گزارش درباره اینکه هنوز بازیافت از مبدأ پس از سال‌ها آموزش و هزینه بین شهروندان نهادینه نشده است، با مدیران شهری گفت‌وگو کرده‌ایم.
- مشارکت اهالی، حلقه طلایی تفکیک
- منطقه ۶
استقرار کانکس بازیافت در محله‌ها، تردد خودروهای ملودی در معابر، نصب مخازن آبی رنگ ویژه جمع‌آوری پسماند خشک و استقرار کلبه‌های بازیافت در مدارس، امکانات فراهم شده در راستای نهادینه کردن فرهنگ تفکیک زباله از مبدأ یا همان تفکیک پاک است. به گفته «محمدرضا دهداری‌پور» اصل تفکیک از مبدأ، جداسازی کامل توسط مردم است: «مدیران شهری به دنبال این کار بوده و هستند. تفکیک از مبدأ جزء مسائل خیلی مهمی است که شهردار تهران در کنار موضوع حمل‌ونقل پاک به آن تأکید و توجه ویژه‌ای دارد. »
منطقه ۶ به دلیل بافت تجاری، اداری، آموزشی و درمانی، شرایط خاصی دارد و به گفته شهردار منطقه، براساس تفاهمنامه‌های منعقد شده با وزارتخانه‌ها، ارگان‌ها و سازمان‌های مختلف، کارهای بزرگ و ارزشمندی در موضوع تفکیک زباله از مبدأ شکل گرفته است. دهداری‌پور به مشارکت خوب شهروندان اشاره می‌کند و می‌گوید: «در شهرک «والفجر» بیش از ۹۰درصد اهالی در این کار همراه شده‌اند و این شهرک یک نمونه بی‌بدیل نه تنها در منطقه بلکه در تهران است این تجربیات می‌تواند در سایر مناطق نیز استفاده شود. » شهردار منطقه آماری از میزان تفکیک پاک نمی‌دهد، اما می‌گوید: «آمارها در این مورد متغیر است اما امسال اگر بتوانیم در زمینه تفکیک زباله از مبدأ یا همان تفکیک پاک به رقم ۲۰درصدی برسیم، به موفقیت بزرگی دست پیدا می‌کنیم. »
کوتاه کردن مسیر تحویل زباله‌های تفکیک شده توسط مردم به مأموران اداره بازیافت، مهم‌ترین برنامه امسال شهرداری منطقه است که به گفته دهداری‌پور این کار از طریق افزایش تعداد خانه‌های بازیافت و برنامه‌ریزی منظم‌تر در تردد خودروهای ملودی و افزایش آموزش به شهروندان در مراکز فرهنگی و مساجد محقق می‌شود. شهردار منطقه خود با ارائه بسته تشویقی برای تفکیک زباله موافق نیست و می‌گوید: «برنامه‌های شهرداری باید به سمت و سویی سوق داده شود که مردم را به تولید زباله کمتر ترغیب کند. دادن بسته‌های تشویقی به کسانی که زباله بیشتری تولید و تفکیک می‌کنند، ایرادی ندارد اما من خیلی موافق نیستم و باور دارم بسته تشویقی باید به شهروندانی که زباله کمتری تولید و همان را درست تفکیک کرده‌اند، تعلق بگیرد.
بایدکاری کنیم که مردم به این باور برسند که تفکیک زباله از مبدأ کار بسیار با فرهنگ و ارزشمندی است و کسانی که این کار را انجام می‌دهند، افراد با شخصیتی هستند. ایجاد چنین نگرشی بی‌تردید موجب می‌شود شهروندان بیش از گذشته با مدیران شهری همراه شوند و در این کار مشارکت کنند. » حرف‌های شهردار منطقه منطبق با ایده‌هایی است که در کشور «سوئیس» اجرا می‌شود. در این کشور قیمت هر کیسه زباله بیش از یک یورو است و به همین دلیل مردم ترغیب می‌شوند تا زباله‌های کمتری تولید کنند. در کشور «دانمارک» نیز، دولت از صنایعی که کمترین میزان زباله را تولید می‌کنند، حمایت می‌کند.
به گفته «مهدی کاوه» رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه ۶، سال‌های اخیر، بیش از ۴۰درصد اهالی در این طرح مشارکت داشته‌اند و به همین دلیل قلب پایتخت جزء مناطق سبز در جداسازی پسماندهای خشک و تر بوده است. کاوه می‌گوید: «ماهانه ۱۰ هزار و ۹۳ تن زباله در منطقه تولید می‌شود که ۴۸۵ تن زباله توسط شهروندان در مبدأ تفکیک می‌شود. ۹۷۵ تن زباله نیز در مخزن و ایستگاه پردازش جداسازی می‌شود. » به گفته رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه، روزانه ۴۸ تن زباله به ایستگاه پردازش منتقل می‌شود که با مکانیزه شدن این مرکز بی‌تردید سرعت تفکیک زباله‌ها افزایش یافته و ۵ تا ۶ تن زباله در یک شیفت‌کاری تفکیک می‌شود. » او بر این گمان است که مشارکت شهروندان حلقه طلایی تفکیک زباله در مبدأ است که با آموزش‌های چهره به چهره می‌توان این طرح را در قالب فرهنگ میان مردم نهادینه و اهالی را در این کار همراه کرد.
- تفکیک از مبدأ در ۱۰۸ کوچه
- منطقه ۷
حدود ۲۱سال پیش برای نخستین بار در ناحیه ۴ منطقه ۷ طرح تفکیک زباله از مبدأ آغاز شد. مردم از طرح استقبال کردند و با مدیران شهری همراه شدند اما پس از مدتی، به دلایل نامعلوم، امید به توسعه و ترویج این طرح به یأس تبدیل و طرح تفکیک پسماند از مبدأ، متوقف و ۲سال بعد به دست فراموشی سپرده شد. سال ۱۳۷۹، اجرای این طرح با تغییرات کمی دوباره از سر گرفته شد، اما مدت کوتاهی نگذشت که برخلاف استقبال مردم و مراکز مختلف، دوباره طرح متوقف شد.
«مهرداد شعبانی» رئیس اداره مدیریت پسماند شهردار منطقه۷ درباره دلیل توقف این طرح می‌گوید: «تغییرات پی‌درپی پیمانکارانی که عهده‌دار طرح تفکیک از مبدأ بودند، نبود صرفه اقتصادی برای ادامه فعالیت پیمانکاران، به دلیل پراکنده بودن مبادی جمع‌آوری و نیز نبود مشوق‌های کافی برای ترغیب بیشتر شهروندان به تفکیک زباله از مبدأ، موجب توقف اجرای طرح شد. » به گفته او روزانه ۲۲۰ تن پسماند در منطقه تولید می‌شود: «۳۱درصد کل زباله‌های تولید شده قابل تفکیکند که ۴/۸درصد آنها در مبدأ و توسط مردم تفکیک می‌شود.
این رقم درسال‌های گذشته تنها ۳درصد بوده است و با برنامه‌های اجرا شده در حوزه آموزش و ارائه بسته‌های تشویقی، موفق به جلب مشارکت بیشتر مردم شده‌ایم. » رئیس اداره مدیریت پسماند شهرداری منطقه بر این باور است بخشی از زباله‌هایی که به مرکز تفکیک پسماند «آرادکوه» منتقل می‌شود، قابل تفکیک است: «پیش‌بینی می‌شود بین ۳ تا ۴درصد از تفکیک پسماندهای باارزشی که در آرادکوه انجام می‌شود، ناشی از زباله‌های تولید شده در منطقه ۷ باشد. متأسفانه بخش بزرگی از زباله‌های قابل تفکیک به دلیل مخلوط شدن با زباله‌های تر از حیزّ انتفاع خارج می‌شوند و نمی‌توان از آنها استفاده کرد. » به گفته او، ابزارهای تشویقی موجب افزایش مشارکت شهروندان در تفکیک زباله از مبدأ شده است: «اکنون در ۱۰۸ کوچه، طرح تفکیک زباله از مبدأ اجرا می‌شود که در کوچه شهید «قلی‌پور» شاهد مشارکت صددرصدی شهروندان هستیم. این روند در سایر کوچه‌ها هم سیر صعودی دارد و امیدواریم در همه محله‌ها شاهد مشارکت گسترده اهالی در این طرح باشیم. »
به گفته شعبانی، براساس ماده ۱۶ قانون مدیریت پسماند، امکان برخورد با مراکز عمده تولید پسماند، که پسماندهای خود را از مبدأ تفکیک نمی‌کنند، وجود دارد اما قانونی برای الزام خانوارها به تفکیک پسماند از مبدأ وجود ندارد. او می‌گوید: «برای برطرف کردن این خلأ قانونی، طرح‌های مطالعاتی درحال پیگیری است تا خانوارها را به انجام این کار تشویق کنیم. »
- جداسازی ۳درصدی زباله‌ها با اپلیکیشن سمپاد
- منطقه ۱۱
روزانه حدود ۲۸۰ تن زباله در منطقه ۱۱ تولید می‌شود. این در حالی است که تنها ۳درصد آن تفکیک از مبدأ می‌شود. معاون خدمات شهری منطقه ۱۱ با بیان این مطلب می‌گوید: «حدود ۸درصد از مجموع ۲۸۰ تن زباله تولیدی در منطقه ۱۱ تفکیک می‌شوند که تنها ۳درصد تفکیک زباله در مبدأ انجام می‌شود و ۵درصد تفکیک از مخزن صورت می‌گیرد. » به گفته «کوروش خرد» برخلاف سایر مناطق شهرداری تهران که آمار تفکیک از مبدأ زباله‌ها در آنها قابل استناد نیست اما در منطقه ۱۱ به سبب جمع‌آوری زباله‌ها از طریق اپلیکیشن سمپاد و آمار دریافتی از ۱۴ غرفه جمع‌آوری پسماندهای خشک شهروندان، مستند است: «ما جزء معدود مناطقی هستیم که در تفکیک زباله از مبدأ از این اپلیکیشن استفاده می‌کنیم و مردم نیز بسیار استقبال کرده‌اند.
شهروندان با نصب این نرم‌افزار، پس از جداسازی و جمع‌آوری زباله‌های خشک، به مأموران ما در اداره بازیافت اطلاع می‌دهند و آنها نیز با مراجعه و دریافت زباله‌ها آنها را وزن می‌کنند و هزینه ریالی آن را پس از محاسبه کردن در کارت شهروندی آنها ثبت می‌کنند. اهالی می‌توانند از طریق این حساب کاربری از فروشگاه‌های شهروند و میادین تره‌بار خرید کنند. » به گفته او ۵درصد از تفکیک زباله‌ها در منطقه توسط پیمانکاران شهرداری، برای تأمین هزینه‌های پیمانکاری در جمع‌آوری زباله‌ها از مخازن و معابر صورت می‌گیرد، هرچند تفکیک زباله از مخزن توسط پیمانکاران یک تخلف است و این امر موجب جریمه آنها می‌شود.
معاون خدمات شهری شهرداری منطقه ۱۱ در ادامه از اشتراک ۱۰ هزار خانوار در اپلیکیشن سمپاد خبر می‌دهد و می‌گوید: «بیش از ۹۰ هزار نفر با استفاده از این اپلیکیشن در طرح تفکیک زباله از مبدأ مشارکت می‌کنند و امیدواریم با برنامه‌ریزی‌های درست و اصولی و آموزش‌های بهتر در این حوزه، امسال شاهد افزایش مشارکت اهالی در این طرح باشیم. »
- تولید زباله کمتر با اصلاح الگوی مصرف
از تیرماه تا اسفندماه سال گذشته، میانگین تولید پسماند در شهر تهران، بیش از یک هزار تن کاهش داشته است. تغییر در سبک زندگی و توجه هرچه بیشتر شهروندان به اصلاح الگوی مصرف از دلایل کاهش تولید پسماند بوده است. فرهنگسازی و اطلاع‌رسانی سازمان مدیریت پسماند، توجه شهروندان به محیط‌زیست، رعایت اقدامات ساده از قبیل خرید به اندازه، استفاده از مواد باکیفیت و لوازم چندبار مصرف، عوامل دیگری هستند که در کاهش تولید پسماند مؤثر بوده‌اند. مشارکت اجتماعی شهروندان، همان حلقه مفقوده مدیریت پسماند شهر تهران است رکن اصلی مدیریت صحیح پسماند و رشد صنعت بازیافت این است که شهروندان نقش خود را به درستی ایفا کنند و پسماندهای‌تر و خشک را درست و با دقت در مبدأ تفکیک کنند. در واقع بهبود وضعیت پسماند پایتخت تنها در شرایطی ممکن است که تفکیک پسماندهای خشک ارزشمند در مبدأ انجام پذیرد که این کار موجب حفظ بیشتر محیط‌زیست و کاهش هزینه‌های مدیریت شهری می‌شود و می‌توانیم شاهد محله‌هایی پاک و عاری از زباله باشیم.
- تفکیک زباله از طریق حقوق شهروندی
همه اقداماتی که باید شهرداری تهران و مدیران شهری مناطق در آگاه‌سازی شهروندان با موضوع تفکیک زباله از مبدأ یا تفکیک زباله در مبدأ و فواید آن، انجام می‌شد، صورت گرفته است اما همچنان ۸ تا ۱۰درصد زباله با مشارکت شهروندان در مبدأ انجام می‌شود. در بهترین و مطلوب‌ترین زمان، این رقم ۲۰ تا ۲۵درصد است و با یک جمع و ضرب و تفریق سرانگشتی، وضعیت تفکیک زباله از مبدأ در کلانشهر تهران بد نیست و اگر ضریب مشارکت شهروندان به ۱۷ تا ۱۸درصد برسد، رضایتبخش خواهد بود. همه متولیان در مدیریت پسماند، شهرداری تهران و مناطق تلاش می‌کنند مردم بیش از گذشته در این کار همراه شوند. تفکیک زباله از مبدأ اگر به‌عنوان یک فرهنگ در جامعه نهادینه شود، بی‌شک اتفاقات خوبی رخ می‌دهد و در این مسیر رعایت حقوق شهروندی توسط مردم و عمل به وظایف اجتماعی، در حفظ محیط زیست بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
- سوله‌هایی برای دپوی زباله‌ها
اجرای نادرست طرح تفکیک زباله از مبدأ زمینه را برای افراد سودجو فراهم کرده وموجب شده تا از طریق دپو «طلای کثیف» سودهای کلانی به دست بیاورند. مافیای زباله در اوضاع بد اقتصادی، مشغول ماهیگیری از آب گل‌آلود و دپوی زباله در سوله‌های اطراف تهران هستند. این یک فرضیه نیست و شورای اسلامی شهر تهران آن را تأیید می‌کند. «زهرا صدراعظم نوری» عضو شورای اسلامی شهر تهران می‌گوید: «این موضوع وجود دارد و گزارش‌هایی به دست ما رسیده که مشغول بررسی هستیم. افراد سودجو پسماندها را پس از جمع‌آوری توسط نوجوانان و جوانان زباله‌گرد، در برخی از ایستگاه‌ها و سوله‌ها دپو می‌کنند. در گذشته این کار در محله «تقی‌آباد» منطقه ۱۸ انجام می‌شد که معضلات زیست‌محیطی زیادی داشت که جمع‌آوری شدند و اکنون هم با معضل دپو، زباله در سوله مواجه هستیم که تلاش می‌کنیم آن را مهار کنیم. » پسماندهای خشک قابلیت بازگشت به طبیعت و حتی چرخه تولید دارند. در کشور «سوئد» ۹۹درصد زباله‌ها بازیافت و تنها یک‌درصد آن دفن می‌شود. در این کشور تلاش می‌کنند با مشارکت خود مردم.
زباله‌ها تفکیک و به شکل اصولی و درست بازیافت شوند. از برخی زباله‌ها انرژی تولید می‌کنند و بعضی هم در ساخت مواد اولیه پلاستیکی مورد استفاده قرار می‌گیرند، منتهی این کار توسط دولت و در مکان‌های مخصوص انجام می‌شود. در کشورما روزانه ۵۰ هزار تن زباله تولید می‌شود که ۳ برابر استاندارد جهانی است. در کلانشهر تهران روزانه حدود ۸ هزار و ۳۰۹ تن زباله تولید می‌شود که می‌توان از آن ۵۰ مگاوات برق و ۳۰۰۰ تن «کمپوست» تولید کرد. به گفته صدراعظم نوری، پسماند خشک کاملاً ارزشمند است و می‌تواند دوباره به چرخه تولید باز گردد: «اگر فرایند پسماند از ابتدا تا انتها به درستی انجام شود می‌تواند خیلی اقتصادی باشد اما به نظر این روند درست انجام نمی‌شود و مردم پسماندهای خشک را همراه با تر داخل سطل‌های زباله می‌ریزند. همین کار به ظاهر ساده زمینه را فراهم می‌کند تا افراد سودجو با اجیر کردن نوجوانان و جوانان موجب رونق زباله‌گردی شوند. اعضای شورای اسلامی شهر تهران تلاش می‌کنند وضعیت آشفته پیش آمده در تفکیک زباله‌ها را ساماندهی کنند و معضلات پیش آمده در این حوزه را حل کنند. »